Toen en Nu:

Hoe zag Didam er 125 jaar geleden uit.

Een goed beeld van Didam rond 1900 hebben we voor een groot deel te danken aan een drietal Didamse inwoners. Degene, die daaraan het meest bijgedragen heeft, is H.A. Staarink (bron foto OVD). Hendricus A. Staarink, woonachtig aan de Schoolstraat te Didam en van beroep galanterie-, boekhandel, drukker en schilder fotografeerde rond de eeuwwisseling talrijke straten in Didam. Veel van zijn ansichtkaarten bezitten de typische kenmerken van ansichtkaarten van voor 1905. Tot 1905 mocht in Nederland de achterkant van een prentbriefkaart alleen gebruikt worden om naam, adres en woonplaats van de geadresseerde op te schrijven. Het verzonden bericht bestond dus uit weinig meer dan de afbeelding, want het was niet toegestaan om iets op de achterkant te schrijven. Dit had te maken met de lage frankeerwaarde. Het verzenden van kaarten met een bericht was veel duurder. Men ziet dan ook vaak de afzender of een bericht op de voorkant van de kaart.
Hij heeft ons meer dan twintig kaarten uit die periode nagelaten waarbij de eerste afstempelingen dateren uit 1900 en 1901.

Het huis werd schijnbaar niet verkocht want ook later woonde hij er nog en wel tot 1908 toen hij overleed. Op de foto's van de ansichtkaarten ziet u de winkel van de fam. Staarink aan de Schoolstraat. De foto’s zijn uitgegeven door de weduwe Staarink, met op de achterkant van de meest linkse foto (boven) de afzender Familie Staarink zijnde Moeder, Anna en Marie.

Op de linker foto (onder) ziet u de typische achterkant van een kaart die uitgegeven is voor 1905. Na die tijd is de achterkant van een ansichtkaart voorzien van een verticale streep die de kaart in twee delen verdeelt. Het ontbreken van die tweedeling geeft dus een duidelijke indicatie van het jaartal van de kaart. De eerste stempels die we op de kaarten van Staarink zien, stammen uit 1901 tot 1905 en geven daarmee aan dat de foto’s rond 1900 gemaakt moeten zijn, dus rond 125 jaar oud d zijn.

Alle getoonde ansichtkaarten van voor 1905 behoren tot de verzameling van Henk Tomas. Klik op de foto voor een vergroting. Kijk ook naar de naam van de fotograaf en uitgever.

Een tweede Didamse persoon die in bovengenoemde periode 1900-1905 ansichtkaarten uitgaf, was H.G. (Hend) Raben (1856 -1919). Hij had samen met zijn vrouw een zaak in ijzerwaren, manufacturen, kruidenier, galanterieën, textiel aan de Kerkstraat. Hij overleed in 1919.

De derde Didamse fotograaf was Gerhardus (Gradus) Hendrikus Kuppens, geb. 22-01-1873 en overleden 02-03-1922. Hij trad als schilder in dienst van zijn vader en bouwt in 1900 aan de Raadhuisstraat (thans Oranjestraat) een winkel-woonhuis en schilders werkplaats. Naast zijn schilders werkzaamheden fungeert hij ook als dorpsfotograaf. (zie Familieboek Kuppens).

Om de periode van voor 1905 compleet te maken laten we nog een aantal ansichtkaarten zien van de firma Eltener Ansichtkarten Verlag.

Enkele ansichtkaarten "uit Loil (graag geduld bij het laden van de foto's; klik op de foto voor een vergroting)

Enkele ansichtkaarten "Groeten uit Didam"

Enkele ansichtkaarten uit Oud en Nieuw-Dijk

meer...

Oude tekeningen uit de 18de eeuw van Didam en de havezaten van Didam

In dit hoofdstuk probeer ik aan de hand van tekeningen, schilderijen, prenten, ansichtkaarten en foto's te laten zien hoe Didam er in het verleden heeft uitgezien. Alle getoonde ansichtkaarten behoren tot de verzameling van Henk Tomas. De tekeningen uit de 17 en 18de eeuw zijn te vinden op de website van het RKD (Rijksbureau van Kunsthistorische Documentatie) Sinds 1995 is het RKD een zelfstandige stichting. De collecties die het RKD beheert, zijn echter rijkseigendom gebleven. Sinds 2014 is de naam gewijzigd in: RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Het RKD behoort met de analoge en digitale collecties van beelddocumentatie, bibliotheek en archivalia tot de belangrijkste kunsthistorische kenniscentra ter wereld.

Tekeningen uit de 18de en 19de eeuw van Havezaten in Didam

Jacobus Stellingwerf, maker van veel van de afbeeldingen.

Er is over Jacobus Stellingwerf heel wat beweerd en gefantaseerd en daarop voortbordurend wordt er nog al eens negatief over hem geoordeeld. Maar het is niet juist om hem te vergelijken met bijvoorbeeld de nieuwe generatie topografische tekenaars als Pronk, De Haan en De Beijer. Stellingwerf was een kopiist, die natekende wat hem voorgelegd werd. Oorspronkelijke tekeningen zijn van hem niet bekend, zelfs niet uit Amsterdam, waar hij zijn hele leven gewoond heeft. Hij was ook geen tekenaar van professie. Bij zijn eerste huwelijk, in 1708, wordt als beroep goudsmid genoemd, het beroep dat zijn grootvader van moederszijde eveneens uitoefende.

Jacobus' tweede ondertrouwacte dateert van 14 mei 1723; hij was toen 56 jaar en zijn stiefkinderen waren volwassen. Bruid was de 37-jarige Antonina Houbraken (1686-1736), vrijgezelle dochter van Arnold Houbraken (1660-1719), de bekende schilder, etser en auteur. Het ligt voor de hand dat Jacobus Stellingwerf door het contact met deze familie Houbraken in het tekenvak terechtkwam. Als tekenaar heeft hij achtereenvolgens twee opdrachtgevers gehad, Matheus Brouërius van Nidek en Andries Schoemaker. Jacobus Stellingwerf overleed in 1727 en werd op 29 december van dat jaar in de Nieuwe Zijds Kapel in Amsterdam begraven. Als wij er van uitgaan dat hij omstreeks 1722 met tekenen begon, zoals verderop verondersteld wordt, heeft hij slechts een jaar of zes als tekenaar gewerkt.
Tekenen voor Brouërius van Nidek.
Het is moeilijk te zeggen hoeveel tekeningen Stellingwerf voor Brouërius gemaakt heeft. Bij ongeveer 17% van de vermeldingen van gebouwen in de Atlas staat namelijk geen naam; daar zijn er ongetwijfeld ook van Stellingwerf bij. Bovendien staat een deel van Stellingwerf's tekeningen op naam van de leverancier van zijn voorbeelden. In de Atlas tellen we ongeveer 2300 tekeningen op naam van Stellingwerf. Daarbij komen er nog driehonderd die op naam van een andere tekenaar staan, waarvan honderd negentig op naam van een Berkhuys. Wellicht komen daar ook nog een aantal anonieme tekeningen bij. Omdat deze aantallen deels op schattingen berusten houden we het er op dat Stellingwerf 'ongeveer 2.564' tekeningen voor Brouërius maakte. Als er een jaartal bekend was zette Stellingwerf dat op zijn tekening. Soms stond het op zijn voorbeeld en soms wist hij wanneer een schets gemaakt of geleverd was.

Stellingwerff heeft ook tekeningen uit het Land van Bergh gekopieerd. Hij gebruikte daarvoor werk van Diederick Tiellemans, die de meeste van zijn tekeningen op zijn beurt weer had gekopieerd van originelen van Maximiliaen de Raedt. Van deze De Raedt is verder niets bekend; Tiellemans was waarschijnlijk dezelfde als de landdrost van Bergh Bergh, die rond 1700 in De Munt woonde.
Op al Stellingwerffs Berghse kopieën staat het jaartal 1720. Verder vermeldde hij de naam van de tekenaar van het origineel. Als dat ook een kopie was schreef hij daaronder van wie het echte origineel was. In het geval van De Raet staat er dan (met de nodige variaties) ad vivum delineavit per Maximiliaan de Raet of ad vivum delineare fecit per Maximiliaan de Raet – naar het leven getekend door Maximiliaan de Raet.

Kaartje van Didam uit de Liemers van Nol Tinneveld met de plaats waar de onderstaande havezaten gelegen hebben.

Gezicht op dorp Didam en kerk, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

De Heegh, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate Schadewijk, 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Huize Hees, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Liemerse Merkwaardigheden

De Liemers 26ste Jaargang 24 november 1951
Met enig recht zou men kunnen vragen, waarom we het huis “De Hees” te Didam ook al tot de Liemerse Merkwaardigheden rekenen. Neen, het is niet vanwege het uiterlijk, dat we het doen. Die uiterlijke verschijning geeft niets bijzonders te zien. Ze is niet opvallender of tekenender dan die van tientallen andere boerenhuizen in ons Liemerse land. “De Hees” heeft geen kenmerken, waaruit op te maken zou zijn, dat het ooit iets anders geweest is als boerenwoning. Het huis, zoals het er nu staat, is ook nooit wat anders geweest. Maar vroeger, nog geen anderhalve eeuw geleden , stond hier een andere woning, een schone adellijke havezathe, als een klein kasteel, door grachten omgeven, een huis, dat zo het er nog stond, ongetwijfeld zuinig bewaard zou worden als een monument van bouwkunst uit de 16de en 17de eeuw. De geschiedenis van “De Hees” is interessant genoeg, om tot de Liemerse Merkwaardigheden te rekenen. Er is gelukkig merkwaardig veel van op te diepen en dat geeft een interessante kijk op het leven en de verhoudingen in de verschillende episoden van onze geschiedenis, in Didam in het bijzonder en in onze landstreek in het algemeen.
De stichting van het huis “De Hees” kunnen we stellen in de tweede helft van de 14de eeuw. Neen, er is geen geboorteacte van. We weten het dus niet met zekerheid van tweemaal twee is vier. Maar die zekerheid hebben we in de historie maar heel weinig. We moeten dikwijls tevreden zijn met de zekerheid nabij komende waarschijnlijkheid. Die is er hier wel.
Wie in Didam goed bekend is, weet dat “De Hees” te vinden is in het zuid westelijk deel van het gemeenschappelijke territoir, een eind zuidelijker nog dan het meer bekende huis Dijk. – ook één met historie – een 500 meter ten westen, van de weg naar Babberich, vlakbij de Rijksweg in aanleg. Dat is zoals tamelijk veel van onze oude havezaten, ja in onze streek méér dan de helft, op vrij grote afstand van de oudste nederzettingskernen, in welks onmiddellijke omgeving ook de oudste cultuurgronden lagen. We mogen daaruit afleiden, dat “De Hees” tot de jongere nederzettingen behoorden, maar later aan de woeste gronden ontwoekerd zijn. Deze woeste gronden bestonden hier uit broeklanden, dat wil zeggen voor dat bedijkingen en waterlossing in ons Liemerse land aan redelijke eisen voldeden, uitgestrekte moerassige gronden, doorsneden van waterkreken, overdekt met zomen en rietzudden. De streek hier werd van ouds ook “De Dijk” genoemd. Volgens de filologie moet het woord “dijk” oorspronkelijk een andere betekenis hebben gehad, dan die wij er in het nieuw-Nederlands aan hechten. Het oude Hoogduitse equivalent “Teich” is water gaan betekenen in de specifieke betekenis van “vijver” terwijl het Nederlandse “dijk” waterkant beduidt in de specifieke betekenis van waterkering. De meer oorspronkelijke betekenis moet zoiets geweest zijn van waterig land. Dat nu moet in de Didamse “Dijk” gevonden worden, zoiets als de streek tussen land en water in, een begaanbare pas grond door de waterlanden heen. Op die “dijK” is, waarschijnlijk omtrent 1200 of wat later het kasteel “Didam” gebouwd, een stichting van de graven van Gelre of, in alle geval door hun toedoen tot stand gekomen. De bedoeling daarvan is wel geweest op een strategisch goed uitgekozen punt een doorgang naar de meer bewoonde gronden, dorp Didam, op de eerste plaats, te bezetten. Toen het kasteel Didam gesticht werd, moet het terrein hier aan de Dijk nog onbewoond gebied zijn geweest.
We behoeven daarvoor eigenlijk weinig bewijs, als we weten, dat de uitgestrekte woeste gronden pas op enige schaal van betekenis in aanmerking voor nederzetting kwamen, toen bedijking en afwatering in redelijk goede banen waren geleid. En dat is, evenals voor andere Gelderse polderdistricten, ook in onze Liemers eerst het geval, als we een heel eind in de 14de eeuw zijn. Ongeveer tegelijkertijd met andere districten kreeg de Liemers in 1328 zijn bekende “dijkbrief” dit is een statuut voor een polderorganisatie, waarin beloofd werd, dat er een dijk langs Rijn en IJssel zou worden gelegd van Babberich tot Giesbeek, sluizen zouden worden gebouwd te Lathum en Giesbeek, naar behoefte weteringen gegraven en verordeningen gemaakt, om het aldus tot stand gebrachte in goede orde te houden. Natuurlijk is al dit werk niet in een vloek en een zucht tot stand gekomen en even natuurlijk werden de resultaten er van en de mogelijkheden, die er door geschapen werden, pas geleidelijk merkbaar. Het omvormen van de beste gedeelten der woeste gronden tot cultuurgrond was een proces, dat natuurlijkerwijs langzaam voortschreed. Geleidelijk breidde de ontginning zich uit veelal aansluitend op de reeds bestaande cultuurgronden vlak bij de oudste nederzettingen. Op de uiterste randen daarvan vinden we de nieuwere nederzettingen, waaronder veel van onze havezathen. Dat is niet verwonderlijk als we nagaan, dat de hertogen, graven en andere landsheren de woeste gronden als hun domein beschouwden en er naar welgevallen ten gunste van hun ridderschap over beschikten. We mogen veilig aannemen, dat tal van havezathen, die we op de uiterste randen of buiten het cultuurterrein rondom onze oudste bewoningskernen vinden, nederzettingen zijn, die niet verder terug reiken dan de 14de eeuw. Dat klopt ook met de weinige feiten, daar we van de meeste onzer havezathen de historie niet verder kunnen speuren dan de tweede helft der 14de eeuw. Zo is het ook met “De Hees”. Hierover een volgende keer.

De Liemers 26ste jaargang no 35, 1 december 1951
A.G. van Dalen
Liemerse Merkwaardigheden
De eerste bezitters van “De Hees”, die we in de historie ontmoeten, waren de “van Ulfts”. In een oorkonde van 1370 lezen we dat Dideric van Ulft, zijn vrouw Griete en zijn zoon Evert met Willem, heer van den Bergh, verschillende stukken land te Didam ruilen voor het goed “Deurvorst”te Gendringen. Het lijdt wel haast geen twijfel, dat we in deze Diederic van Ulft een heer van “De Hees” en waarschijnlijk de eerste hebben te zien. Al wordt dit niet van hem vermeld, tal van aanwijzingen dringen deze conclusie op, tot zelfs de naam van het huis toe. Zoals bekend, stamden de van Ulfts af van de “Heeckerens”. Omstreeks 1280 huisde Christina van Ulft, erfdochter van Ulft, met Evert van Heeckeren en sindsdien voerden hun beider navolgingen de naam “Van Ulft”. Overal nu, waar de verschillende takken van het geslacht Heeckeren vestigen, heten in de 14de eeuw hun huizen “De Hees”, “De Heze”, of “De Eze”, allen variaties van één en dezelfde naam, waaraan zij als herinnering aan het oude stamhuis te Heze bij Emmerik zeer gehecht blijken. Zij deden precies wat de mensen in alle tijden en ook vandaag nog wel doen, zij plantten in een nieuwe omgeving, waar ze zich vestigden, uit zekere familie-piëteit de naam van het voorouderlijke huis over. Onze Didamse Hees is vermoedelijk ook zo’n Heeckerense traditie geweest. We behoeven alzo niet naar een oude cultusplek of zoiets of tot filologie onze toevlucht te nemen om de naam te verklaren. Die verklaring is hier broodnuchter. Het staat wel vast, dat op deze wijze verschillende namen van huizen zijn ontstaan. Alleen is het jammer, dat we niet altijd daarvoor zulke aanwijzingen hebben als bij “De Hees” zodat de weg voor andere speculaties geheel open blijft. In de 15de eeuw was “De Hees” een bezitting van de Van Leneps, dezelfde familie die in Didam toen zoveel goederen bezat, zoals de havezathen “De Dijk” en “De Haagh” , de hofsteden “De Goor” en “De Else’ en anderen. Zij komen hier veelvuldig voor hetzij als leden van het gericht, hetzij als priesters, soms ook als richter, dat laatste echter niet in Didam, doch in Gendringen en Etten. Zij behoorden tot de kring van de talrijke lagere adel in het Graafschap Bergh, waarvan het Huis Bergh zich bediende bij het vormen van het graafschap of het bezetten van bestuursposten, de kring, waarin ook de aan hen verwante “Van Aerde’s , “de Woldenborgs”, de Mom’s, de van Zuylen, de van der Hoevens, Padevoorts, Cornhorsten, Camphuysens en andere thuis waren. Hoe de Van Leneps aan “de Hees” gekomen zijn, hetzij als erfgenaam, hetzij als kopers is nergens gebleken. Wel blijkt dat zij als heren van “De Hees’ het erfelijk holtrichterschap in Waverlobos bezaten en daarom toen reed enige moeilijkheden rezen met de graaf van den Bergh.
Het Oostelijk en Zuidoostelijk deel van de gemeente Didam werden toen ongeveer vanaf de Boschslag tot de weg naar Babberich ingenomen door drie bossen, Loilerholt, Milsterholt, en Waverloholt geheten. In elk dezer bossen had een gesloten genootschap het recht hout te kappen en varkens te drijven. Zo’n genootschap werd een marke genoemd, terwijl de leden ervan boserven heetten. Jaarlijks of als de stand van het hout het niet toeliet soms om de twee, drie of vijf jaren, werd en een hoeveelheid hout gekapt. Daartoe waren de bossen in evenveel delen of slagen verdeeld als er boserven waren. Bij elke houtkap werd bij loting vastgesteld welke slag ieder toekwam. Aldus werd voorkomen, dat de beste of slechtste gedeelten voortdurend in dezelfde handen waren. Het hout, dat gekapt mocht worden, werd gemerkt met de bosbijl en bosijzers, die de holtrichter in bewaring hield.
Als er eikels waren had iedere boserve het recht een bepaald aantal varkens zogenaamd op “de mast” te drijven. Het recht op varkens drijven heette “waarschap”. Er waren evenveel “waarschappen”als “houtslagen”. Het aantal personen , dat recht had op houtkappen en varkensdrijven kon veel groter zijn dan het aantal slagen of waarschappen. Dit werd veroorzaakt doordat sommige rechten, hetzij door erfdelingen, hetzij door gedeeltelijke verkoop door meerdere personen waren verdeeld. De zulken hadden natuurlijk maar recht op een deel van een slag of waarschap. De slagen en waarschappen zelf waren constant en in grootte en in aantal gelijk. Een en ander bracht natuurlijk regelingen en ordemaatregelen voort. Deze werden gemaakt op de zogenaamde ervendagen dat wil zeggen de vergaderingen van de bosgenootschappen. Het toezicht op het naleven van deze verordeningen en de uitvoering daarvan was toevertrouwd aan het bestuur van de boserven genootschap bestaande uit de holtrichter en enige deelnemers. Zij regelden de houtdeling en lotingen terwijl de holtrichter werd bijgestaan door hem benoemde vorster boswachters, die overtredingen rapporteerden. Dit noemde men wroegen. De holtrichter vormde met enig boserven ook het zogenaamde holtgericht, dat overtredingen vonniste en kwesties tussen de boserven over zaken, het bos betreffende uitmaakte. Het loon voor het werk hieraan verbonden bestond uit twee slagen in het bos, één het deelmeestersslag en één het holtrichterslag geheten. In Loiler- en Milsterholt was het holtrichterschap in handen van het Huis Bergh, dat deze taak altijd overdroeg op de richter van Didam. In Waverloholt echter behoorde het holtrichterschap aan de heer van “De Hees”. Hoe dit zo ontstaan was, is ons onbekend, doch iets ongewoons was dit niet. In Loilerholt had het holtrichterschap oorspronkelijk aan het Huis Loil gehoord, doch doordat de Heer van den Bergh in de vijftiende eeuw heel het Loilse bezit had gekocht, was de functie van holtrichter in Loiler- en Milsterholt in één hand gekomen. Een toevalligheid meer niet. Het Huis Bergh betwistte “De Hees” zijn rechten. Het ging klaarblijkelijk van het standpunt uit, dat aangezien de bossen grafelijke domeinen waren, het holtrichterschap logisch ook een perogatief van het grafelijk Huis was. Reeds in de 15de eeuw schijnt dat aanleiding tot enige moeilijkheden te hebben gegeven. We zijn de van Leneps één lijn trekken met de Hertog van Kleef die in Didam ook heel wat rechten had, vooral in de bossen. Schuilt hier misschien het geheim van het holtrichterschap van “De Hees”? Mogelijk achterhalen we het bij een nader onderzoek nog wel eens. In alle geval, deze laatste kwestie zou in de 17de eeuw aanleiding zijn tot grote consternatie geven. Maar dat behoort tot een volgende episode in de geschiedenis van “de Hees”

Liemerse Merkwaardigheden De Liemers Jaargang ’51-’52.
A.G. van Dalem
De opvolgers van de Van Leneps op “De Hees” zijn de Van Delens geweest, een adellijk geslacht, dat we in de Middeleeuwen veel op de Veluwe, vooral ook te Arnhem aantreffen en dat in de 16de eeuw ook in de kringen van het Graafschap Bergh voorkomt. Op “De Hees” kwamen ze door het huwelijk van Gijsbert van Delen met Aleyd, de dochter van Walraven van Lenep, de heer van “De Hees” in het begin van de 16de eeuw. Van Gijsbert en Aleyd vinden we nog een grafsteen in de oude dorpskerk van Didam. De Van Delens hebben in Didam en het Graafschap Bergh nogal een rol van betekenis vervuld. Enigen hunner zijn er richter geweest, verschillenden komen er als priester voor, zij zijn de stichters geweest van de vicarie van het H. Kruis en de H. Catharina in de dorpskerk te Didam, zij hebben in dienst van het grafelijk Huis tal van belangrijke functies vervuld. De zoëven vermelde Gijsbert van Delen was in de eerste jaren van de 16de eeuw bijvoorbeeld Drost op het Kasteel Hedel, één der bezittingen van de graaf van den Bergh; later ontmoeten we hem te Terborg in de hoedanigheid van huisbewaarder oftewel burggraaf op het slot Wisch, ook een bezitting van den Bergh, terwijl hij omtrent 1525 richter te Didam werd. Vermoedelijk was hij toen bezitter van het huis “De Hees” geworden en heeft hij zich daar gevestigd, zodat hij het ambt van richter zeer op prijs stelde. Na hem blijken de Van Delens gedurende de hele 16de eeuw bijna aanhoudend op “De Hees” te hebben gewoond. Ongetwijfeld, ook naar de afbeeldingen te oordelen, hebben zij er veel aan gebouwd en is het voor het grootste deel hun werk geweest, dat “De Hees” het schone, ietwat kasteelachtige herenhuis geworden is, dat nog bestaande afbeeldingen laten zien. Groter en veel voornamer van allure dan verschillende andere Diemse havezathen, die de stand van een heerachtige boerenwoning niet te boven kwamen. Maar de Van Delens, stichters van een vicarie, waren dan ook klaarblijkelijk niet de minsten onder de adel van het graafschap Bergh. Gijsberts zoon, Walraven van Delen, genoemd naar zijn grootvader van moederszijde, is ook richter van Didam geweest, in welke functie hij omtrent 1545 Wolter van Baerle opvolgde. Walravens broeder, en op “De Hees” diens erfgenaam, Cornelis van Delen, heeft het Huis Bergh ook in verschillende functies gediend. Hij werd eveneens richter van Didam, later zelfs landdrost, dit is gouverneur, van het graafschap Bergh, een functie die hij kwijt raakte in de woelingen tegen het Spaanse gezag. Met de komst van Alva in de Nederlanden volgde graaf Willem van den Bergh het voorbeeld van velen, door naar het buitenland uit te wijken. Cornelis van Delen verloor hiermee zijn ambt. ’s Graven goederen werden door de Spaanse regering in beslag genomen en weldra nam een regeringsgetrouwe ambtenaar, de Brabander Andries van Anderlecht, het ambt van de Berghse adel aan: de Van der Hoevens – van de “Oldenhof”, de Van Voorsten, van Schadewijck, de Van Hoens, Van het Avesaet, de Dunnewolts, Van de Nevelhorst, de Broekhuysens, Van Overeng, De Smullings, De Cloecks, en anderen. Al die families leverden één of meer officieren aan het leger. Zij kregen daar een kring van kameraden en bekenden uit alle oorden van Nederland en uit den vreemde. Want het Staatse leger herbergde ook heel wat buitenlandse huurtroepen Duitsers, Engelsen en Fransen, die hun eigen officieren hadden, waarmee onze jonkers eveneens frère en compagnon werden. Vooral als er troepen in de omtrek gelegerd waren – wat in de dagen in ons grondgebied dikwijls het geval was – of in de naburige steden, Emmerik, Doesburg, Arnhem, in bezetting lagen, was het hier een gaan en komen van de goede vrienden, kameraden en bekenden onzer jonkers. Wederzijdse kennismakingen waren hiervan het natuurlijke gevolg. Het zal wel langs deze weg geweest zijn dat Maria van Delen in kennis gekomen is met kapitein William Butler, zoals op deze wijze later Gerberich Dunnewolt, dochter van de “Nevelhorst”, haar man de Friese Jonker George van Harinxma heeft leren kennen. De nieuwe heer van “De Hees” heeft de kwestie van het erfholtrichterschap in Waverlo met het Huis Bergh uitgevochten, Hard tegen hard, het heeft hem zijn leven gekost. Die geschiedenis bewaren we voor een volgende keer.

Liemerse Merkwaardigheden De Liemers Jaargang ’51 – ‘52
A.G. van Dalen
Tussen William Butler van “De Hees” en het “Huis Bergh” met heel zijn aanhang, ging het in eerste instantie om het erfholtrichterschap in Waverlobos en vervolgens om de bevoegdheden aan dat erfholtrichterschap verbonden. Het Huis Bergh, de richter van Didam Willem van Plees, heer van “De Heegh” en zo goed als alle boserven hielden de opvatting, dat evenals , in de beide andere bossen, Loiler- en Milsterholt, het holtrichterschap toekwam aan het grafelijk Huis om de eenvoudige reden, dat de bossen grafelijk domein waren, en dit ook altijd – zo meende men – waren geweest. Het “Huis Hees” had, zo was de algemeen gehouden opvatting, wel enige bepaalde privileges in Waverlobos. De Heer van “De Hees” had, het recht de marke-ijzers – wanneer het vee, dat in de bossen toegelaten werd, moest worden opgebrand – en de bosbijlen – waarmee het te kappen hout werd gemerkt -, in bewaring te houden, een recht dat elders tot de prerogatieven (=exclusieve voorrechten) van de holtrichter behoorde. En verder genoot hij bij de houtdelingen enige emolumenten, die anderen niet hadden, doch dat sloot geenszins in, dat hij het holtrichterschap bezat. Het waren wat voorrechten, die “De Hees” bezat “an older gewohnheit”. Hoe dat ontstaan was wist niemand.
Zo ongeveer was de gedachtegang van al wat zich met het “Huis Bergh” tegen kolonel Butler keerde. Men achtte het blijkbaar absurd, dat de graaf, wiens domeinen de bossen waren, niet de beschikking over het holtrichterschap had. Natuurlijk huldigde Butler een heel andere opvatting. Dat de bossen domeinen van den graaf van den Bergh waren ontkende hij, minstens voor wat het Waverlo betreft. Dat berustte volgens hem op de usurpatie (=wederrechtelijke inbezitneming) van de zijde van het Huis Bergh. In zijn ogen was de graaf van den Bergh niet meer dan de “primus inter pares” de eerste onder gelijken. Als heer van “De Hees” stond hij, Butler, op gelijke voet met de graaf. Zijn holtrichterschap over Waverlobos stond op dezelfde grondslag als de rechten, die de graaf van den Bergh als heer van Didam had. Geen van beide partijen had gelijk. De waarheid lag ergens in het midden. In zekere zinnen was het juist, dat de bossen grafelijk domein waren geworden door usurpatie. Maar dat was al in de 13de en 14de eeuw gebeurd, toen bij het groeien van de macht van de kleine landsheren, de woeste gronden geleidelijk als landsheerlijke domeinen werden beschouwd. Toen het eenmaal zover was, werden alle rechten en vrijheden, die anderen in de bossen bezaten, opgevat als gunsten die de landsheer z’n onderdanen in zijn domeinen had verleend, en die hij dus strikt genomen ook intrekken kon. De partij van het “Huis Bergh” had ongelijk, als het de rechten van de “Hees” op het holtrichterschap ontkende en Butlers pretenties opvatte als misbruiken, die op niemand wist welke wijze en wanneer, ingeslopen waren. Dat recht van “De Hees” dateerde vermoedelijk al van de tijd, toen de opvatting als zouden de bossen grafelijk domein zijn nog geen gemeen goed waren. Butler bracht zijn zaak terstond voor het Hof van Gelderland, die de hoogste rechtsinstantie, die er in die dagen was. Hij won z’n zaak. De rechten van “De Hees” op het holtrichterschap werden erkend, en het Huis Bergh werd gelast de heer van “de Hees” ongehinderd in het bezit van het holtrichterschap te laten, terwijl het de helft van de proceskosten kreeg te betalen.
Daarmee was evenwel de strijd niet beslist. Integendeel, nu kon het eerst recht beginnen. Het vonnis van het Hof was in zeer algemene termen vervat. Principieel was de zaak nu uitgemaakt. Het holtrichterschap behoorde aan “De Hees” en de graaf had zijn tegenstrever in het genot te laten van al de rechten en voordelen aan het holtrichterschap verbonden. Maar wat was precies de inhoud van de rechten aan het holtrichter, welke waren zijn bevoegdheden en hoever gingen de grenzen van zijn zeggenschap over zaken in het bos? Bij een vriendschappelijke verhouding zouden deze kwesties wellicht in de praktijk een oplossing hebben gevonden. Doch juist die vredelievende sfeer ontbrak. Het “Huis Bergh” voelde zich op de tenen getrapt, dat Butler terstond met zijn zaak naar het Hof van Gelderland stapte. De Engelsman raakte hiermee een gevoelige plek. Hij had het grafelijk Huis getroffen in wel een van de teerste zaken, waarin hij hen treffen kon, en wel in zijn soevereiniteitsgevoel. En het ergste was, dat hij niet verborg, dat hij dit met opzet deed. Wat was het geval?
Sedert de 16de eeuw was het Hof van Gelder verklaard tot het Hof van Beroep voor alle rechtbanken in Gelderland. De graven van den Bergh evenwel hadden dit nimmer aanvaard. Zij gingen van de opvatting uit dat het Graafschap Bergh een onafhankelijk staatkundig geheel was, dat slechts tot Gelderland behoorde als geconfedereerd medelid. Intern had het zijn eigen zaken te regelen. Het bezat zijn eigen hof van beroep, de zogenaamde Klaringbank, waar ieder terecht kon, die zich met de plaatselijke gerichten niet verenigen kon. Butler had met opzet deze Klaringbank genegeerd en ging zonder meer regelrecht naar het Hof, zeggende, dat de Berghse Klaring toch niet onpartijdig was.
Helemaal ongemotiveerd was die vrees voor partijdigheid niet. Aan het Hof te Arnhem waren ongetwijfeld de juridisch geschoolden sterker vertegenwoordigd, terwijl men het oordeel in Bergh overliet aan mensen die, hetzij direct, hetzij zijdelings, zich belanghebbenden voelden in de gang van zaken in het Graafschap Bergh. De Klaringbank toch bestond uit al de bezitters van de havezathen in het Graafschap Bergh, te weten in Westervoort, Didam, Bergh, Gendringen en Etten, met de magistraat van de stad ’s Heerenbergh, een vertegenwoordiger van de magistraat van Emmerik, een vertegenwoordiger van het kapittel te Emmerik en enige rechtsgeleerden. Voorzitter was de graaf van den Bergh, of diens vertegenwoordiger, als regel de landdrost. Wel was het regel, als één of meer leden der partij in het geding waren, zij aan de zitting, althans niet als rechter, deel mochten nemen, doch dat hierdoor alle schijn van onpartijdigheid vermeden werd, zal men niet altijd hebben kunnen verkrijgen. De rechters, die over Butlers zaak zouden hebben te oordelen, kwamen voort uit kringen, die in het Graafschap Bergh dezelfde belangen hadden, als zijn felle opponenten, de jonkers te Didam, die zich als markgenoten van Waverlo altijd met kracht tegen zijn eisen hadden verzet. Doch het was zeker niet nodig, zoals Butler deed, de partijdigheid van de Berghse Klaring als een axioma voorop te stellenen in alles zo demonstratief en agressief op te treden. Hij wekte de indruk het grafelijk Huis te willen kleineren, het gezag ervan te willen ontkennen. Hij verkondigde luid, aan ieder, die het horen wilde, het gezag en de macht van Het Huis Bergh te beschouwen als “quantité négligeable”, omdat het maar op onwettige pretenties berustte. Daarmee trof hij natuurlijk het Hoge Huis op zijn meest gevoelige plek en joeg hij en de graaf en de markgenoten te Didam tegen zich te hoop.

Liemerse Merkwaardigheden De Liemers Jaargang ’51 – ‘52
A.G. van Dalen
Het werd een hooglopende twist in heel Didam, dat holtrichterschap van “De Hees”. Butler zwaaide zegevierend met het papier van zijn gewonnen proces en stak het niet onder stoelen en banken, dat hij nu eens tonen zou, wat voor macht hij bezat. Hij beweerde luide, dat hij als holtrichter van Waverlo niet onder het gezag van de graaf van den Bergh stond, integendeel, dat de graaf hier zijn – dit is Butlers – onderdaan was. Hij matigde zich bevoegdheden aan, waarvan zelfs de meest onpartijdige toeschouwer betwijfelde of ze wel des holtrichter waren. De vorsters – dit zijn de boswachters – door de graaf benoemd, erkende hij niet. Tot nog toe was het altijd zo geweest, dat de boswachters tegelijk ook “wiltschutten” of jachtopzieners waren. De benoeming van deze functionarissen kwam altijd van “Huis Bergh”. Een groot aantal getuigen bevestigde dit. Butler evenwel verkondigde, dat hij daar niets mee te maken had. In Waverlo, zo meende hij, kwam de benoeming van vorsters aan hem toe, zodat slechts zij, die door hem met het toezicht belast waren, hier iets te schaffen hadden. Hij liet een vracht hout, die door ’s graven Vorster Henrick Boerboom in beslag genomen was, omdat het niet tot de gemerkte deelhout behoorde, door zijn knechts naar “De Hees” brengen. Natuurlijk ging Boerboom z’n beklag doen bij de superieuren, i.c. de beide richters van Didam. Er waren in die jaren 2 richters, dit in verband met een erfeniskwestie in het Huis Bergh, waarbij dadelijk niet uitgemaakt kon worden aan wie der erfgenamen Didam moest worden toegewezen of Graaf Hendrik van den Bergh of diens neef Albert. Willem van Plees, heer van de “Heegh”, was hier richter namens eerstgenoemde. Hans Jurgen Eyckel vertegenwoordigde graaf Albert. Beiden spanden om beurten de bank.
Boerboom vervoegde zich bij dezen, waarop Van Plees met hem en enige vorsters naar “De Hees” toog, om er het wederrechtelijk in beslag genomen hout terug te halen. Terwijl ze bezig waren het op een meegebrachte kar te laden, werd de brug van het huis opgehaald en vanuit de vensters op hen geschoten. Zo snel ze konden zochten ze in de gracht dekking, en trokken daarna af, het hout achterlatend, nagejouwd om nog eens terug te komen om het hout op te halen. Natuurlijk liet de richter het er niet bij. ’s Nachts verborgen zich een aantal mensen in een houten schuur bij “De Hees’, zich daar toegang verschaffend door enige planken weg te breken, overvielen van daaruit ’s morgens in de vroegte de bouwknechts van Butler en werden die gevankelijk naar het “Huis Bergh”. Uit het verhoor dat hen daar werd afgenomen werd, kwam vast te staan, dat één die brug had opgetrokken, doch er alleen geschoten was door de gebroeders Morgan, Engelse oud-soldaten, rauwe gasten die door Butler in dienst waren genomen en als vorster in Waverlo optraden.
Daarop trok de landdrost in hoogsteigen persoon naar Didam om met de richter Plees en een aantal mannen met vuurroeren gewapend naar “De Hees” te gaan, vergezeld van een groot aantal nieuwsgierigen, belust op een lekker heibeltje, zelfs van enige soldaten, die toevallig in het dorp waren, alles bij elkaar wel een paar honderd man, ging het op het doel af. Bij het huis gekomen gelastte men de beide gevangen knechts het betwiste hout te zagen en op de kar te laden, hetgeen geschiedde onder het spotten en honen der talrijke nieuwsgierigen, die verlangend uitkeken naar wat er verder gebeuren ging. Uit “De Hees” kwam evenwel geen sterveling opdagen, zodat de verwachte rel uitbleef en het hout rustig kon worden weggevoerd. Uiteindelijk had Butler dus, hoe luidruchtig hij z’n pretenties ook verkondigde, bakzeil gehaald. Maar scherp waren de verhoudingen op elk terrein. Met de executie der brueken ging het al evenzo. Butler beweerde, dat de invordering van alle breuken, die wegens overtredingen van de verordeningen der bos-erven waren opgelegd, hem toekwam. Doch het bleek meer dan duidelijk, dat hem alleen, die breuken behoorden, die tot de civiele zaken werden gerekend, d.w.z. die wegens het ongeoorloofd houwen van takken, twijgen en week hout. Het ongerechtigd omhouwen van bomen viel onder de criminele justitie, waar de holtrichter niet aan had te komen. Ook over het “plaggen meien” in het bos heerste de grootste onenigheid, evenals het recht op de “windval” en zekere rechten op extra hout op Kerstavond en op Mei-avond. Maar het ergste maakte Butler het weer over het zogenaamde schutten van varkens. Zoals gezegd hadden de bos-erven het recht een bepaald aantal varkens “op de mast” te drijven of te laten drijven. Ter wille van een goede controle kregen de dieren, die hiertoe gebruikt werden, met het marke-ijzer een brandmerk.
Butler nu beweerde, dat het schutten van zulk vee, en de invordering van deze brueken tot het holtrichterambt behoorden. Hij liet terstond een aantal soldaten aanrukken en zond die onder leiding van de beide Morgans, om in heel het Waverlobos de niet opgebrande varkens op te vangen en in het schutschot op “De Hees” te brengen. Natuurlijk joeg hij daarmee de vorsters of schaeters, die nu het schutgeld ontging, tegen zich in het geweer, terwijl hij de boeren aan wie de opgevangen varkens behoorden kwaad maakte, door een veel hoger schutgeld te eisen, dan volgens de verordeningen gebruikelijk was.
Hij blies weer hoog van de toren. Zo gauw hij echter hoorde, dat de gedupeerden naar de richter waren gegaan, liet hij de varkens, die nog niet afgehaald waren, weer vrij. Onderwijl was evenwel de scholt, Willem Kerkwijck – een soort Chef-veldwachter, al op “De Heegh” bij Willem van Plees ontboden, waar besloten werd, zonder dat men wist van het weder vrijgeven der geschutte varkens, gezamenlijk naar ’s Heerenberg te gaan, om met de superieuren, namelijk de landdrost en gravin Hieronyma, te overleggen, wat er te doen stond. Het Besluit, dat hier genomen werd, zou ernstige gevolgen hebben.

Liemerse Merkwaardigheden - De Liemers jaargang ’51 – ’52.
A.G. van Dalen
Op het Huis Bergh waren vier mensen vergaderd geweest, waarvan de een al meer geërgerd was dan de ander. Willem van Plees, richter van Didam en zijn politiechef, de scholt Willem Kerckwijck, waren verontwaardigd naar ’s Heerenberg getrokken, hun ergernis verbijtend over de betrekkelijke machteloosheid tegenover de gedragingen van kolonel Butler op “De Hees”. De landdrost Willem van Boetzelaer was niet minder geprikkeld, toen hij van de beide bezoekers het gebeurde vernam en daaruit concluderen moest, dat zijn machtsvertoon van enige tijd terug met grove uitdaging was beantwoord. Doch het diepst getroffen voelde zich gravin Hieronyma van den Bergh over het trotseren van haar gezag. Eens en voorgoed moest er een eind worden gemaakt aan de aanmatiging van de heer van “De Hees”. Maar wat te doen? Een proces beginnen? Maar bij wie dan? Geen andere mogelijkheid was er dan het Hof van Gelderland, een instelling, welks bevoegdheid juist door het Hoge Huis voor het graafschap Bergh werd betwist. We kunnen ons voorstellen, dat de beraadslagingen geen erg vlot verloop hadden, omdat men niet goed wist, wat te beginnen. Voorzeker, Butler ging zijn bevoegdheden als holtrichter ver te buiten. Maar waar lag precies de grens? En zo men al op bepaalde punten overtuigd was, dat de grens overschreden werd, hoe en hoe ver kon men met de middelen, die ter beschikking stonden, terug dringen. Tenslotte werd tot een demonstratief machtsvertoon besloten. De gravin zou een troep soldaten zenden, die “De Hees’ moesten gaan bezetten, om aldaar geschutte varkens op te halen. Om zo min mogelijk opzien te baren, zou dat heel in de vroegte, bij het eerste ochtendgloren gebeuren. Hierna keerden Willem van Plees en Willem Kerckwijck huiswaarts, blijkbaar niet bijster enthousiast over het gevallen besluit, dat hun niet gelukkig, maar wel erg riskant leek. Soldaten vonden ze geenszins de geschikte mensen, om in deze zaak op te treden. Het was in die dagen doorgaans ruw volk, dat zelfs door straffe discipline van het Staatse leger, maar moeilijk in de hand kon worden gehouden. Met Vondel zuchtte onze scholt, zij het in wat minder dichterlijke bewoordingen:
“Soldaten brengen ons heel zelden veel geluk, Wij zien ze nôo van voor en allerliefst van achter.”
Richter en scholt waren dan ook van zins zich zelven zoveel mogelijk achter de schermen te houden en zich maar niet te veel met de zaak te bemoeien, aangezien dat strabante volk toch niet naar hen zou luisteren. Kerkwijck zal ook wel verheugd zijn geweest, toen hij thuisgekomen van zijn buren in Waverlo vernam, dat Butler de in beslag genomen varkens al weer had vrijgegeven. Hij spoedde zich terstond naar “De Heegh” om de richter daarvan op de hoogte te stellen. Doch Van Plees was voornemens tegenmaatregelen te nemen. De soldaten zouden al wel op weg zijn en de gravin was zeker niet bereid de gegeven order in te trekken. Het was ook niet zeker dat Butler alle varkens vrij gegeven had en zo dit al waar mocht zijn, was het toch wel goed, dat er tegenover hem eens duchtig wat machtsvertoon werd gebezigd. De soldaten moesten hem dan maar vanwege de gravin goeden morgen wensen. De scholt was op dat goede morgen niet zo erg gerust, doch er schoot hem niets anders over, dan zich te schikken naar wat zijn superieuren wilden. In het halfdonker nog werd hij daarop volgende morgen door een luidruchtig tierende troep soldaten onder bevel van een kapitein uit zijn bed geklopt. Het was een herrie en consternatie, die niet veel goeds deden verwachten. De soldaten geërgerd natuurlijk omdat ze een nachtelijke mars hadden moeten maken voor een onderneming, die hen toch al niet zinde, en die nu bovendien nog zinloos was geworden, vloekten en ruzieden, dat de scholt er bang van werd. Bij z’n buurman, die ze er ook al uitgebonst hadden, eisten ze driegend en scheldend voor en toen dat niet gauw en willig genoeg naar hun zin werd verstrekt, schreeuwde er een, dat ze het hele zaakje van dien boerenlummel maar in brand moesten steken.
Kerkwijck wees ze zo gauw mogelijk de weg naar “De Hees”, waar hij niet ver vandaan woonde, en vond het maar beter thuis te blijven. Jawel, z’n superieuren hadden makkelijk te praten. Zij stuurden het ruwe krijgsvolk er op af, maar hij, doodgewone dorps scholt kon de maatregel uitvoeren. Als het verkeerd liep, kreeg hij het natuurlijk op z’n tabberd en zij bleven er brandschoon van. Dan zouden zij het anders bedoeld hebben en hij, scholt, moest er voor bloeden, omdat hij de order niet naar hun bedoeling had uitgevoerd. Neen, hij bleef maar achter en zou verder nergens van af weten.
Het liep verkeerd, heel verkeerd! De plaats van “De Hees” waren ze binnengevallen, heel die ruimte met rumoer en geschreeuw vullend. De gebroeders Morgan waren aan de deur verschenen doch hadden haastig hun heil in de vlucht binnenshuis gezocht. Dat kwam ook Butler zelf, haastig, nog ongekleed, of zoals een der getuigen zegt, “in sijn hembd” en vatte post in de deuropening. De soldaten ziende, riep hij, dol van woede uit: “Maak dat je vanhier komt, jullie schelmen”, tegelijk zijn vuurroer, dat een der knechts hem aangaf, richtend. Niemand kon nader hand met zekerheid zeggen, of hij alleen maar gedreigd, of ook geschoten had, doch uit: de soldatenhoop was terstond losgebrand. Een der kogels trof de kolonel zodanig, dat hij op de plaats dood bleef. Zo luidt in hoofdzaak het verhaal, dat uit verschillende getuigenverhoren kan worden opgemaakt. De soldaten trokken hierna terstond weer af. Terwijl ze het huis van Willem Kerkwijck passeerden, riepen ze de scholt toe, dat ze Butler goede morgen gewenst hadden en dat hij nu dood was. Hevig ontsteld snelde Kerkwijck direct naar “De Heegh” om de richter er van in kennis te stellen.
Weldra zat onze arme scholt in arrest in de provinciale gevangenis, de St. Janspoort te Arnhem. Langdurige processen voor het Hof van Gelderland waren het gevolg van deze gebeurtenis, acties tegen de gravin, de richter en de scholt, processen waaraan het te danken is, dat deze geschiedenis van “De Hees” uit deze periode, zo goed bekend is gebleven. Tenslotte evenwel bleek, dat Butler zelf de hoofdschuldige was en men de beklaagden hoogstens verwijten kon dezelfde grove middelen te hebben gebruikt, die de heer van “De Hees” het eerst had aangewend. Voor “De Hees” is het gevolg geweest, dat de Van Delens er verdwijnen en anderen er op komen.

Havezate Kerkhoven te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Baarle te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Manhorst te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Nevelhorst te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Luinhorst te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

In de Liemers van 10 december 1949, 24ste jaargang no 37. Staat een verhaal van de hand van A. van Dalen over De Luunhorst.
In de late middeleeuwen en de eerste eeuwen daarna herbergde Didam veel adellijke geslachten, die er de talrijke met grachten omringde havezathen bewoonden. Deze geslachten behoorden niet tot de hoge, doch tot de zogenaamde “gemeijne” adel. Ze werden aangesproken met de titel Jonker. De bezitters van een havezathe werden, indien ze tot in het derde geslacht van adel waren, opgenomen in de Ridderschap van het Gelderse kwartier Zutphen. Deze ridderschap vormde met de steden Zutphen, Grol, Doesburg en Doetinchem het bestuur van het kwartier. Toen de Protestanten de macht in handen kregen werd de Katholieke adel echter van de Staten uitgesloten.
Oorspronkelijk waren de havezathen belangrijke boerderijen, voorzien van enige verdedigingsmogelijkheid tegen rond stropende soldaten: stenen gebouwen, grachten, ophaalbruggen, soms verdedigingstorens.  Later toen de eigenaars zich heren begonnen te voelen, veranderden ze hun boerderijen vaak in landhuizen en verpachtten de gronden. In een plaats als Didam, waar een groot gedeelte werd ingenomen door bos en hei, konden natuurlijk niet zoveel Jonkers een heerenleven leiden. Om de inkomsten te vergroten namen ze daarom dienst als officier in het leger. Zij, die dat niet konden doen, leefden vaak te midden van vergulde armoede. Geld opnemen, de schuld aflossen middels een nieuwe lening, gronden verkopen, het hoorde bij de Jonkers tot de orde van de dag. De spaarzame Didamse boeren kregen zodoende de kans om ’t ene na ’t andere perceel te kopen, totdat uiteindelijk bijna geheel Didam van pacht gezuiverd was.
De Lunhorst, Luunhorst, Luijnhorst, Luinhorst of Ludenhorst was zo’n havezathe en lang niet de minste, ’t was een Zutphens leen, met één pond te verheergewaden. Leenheer, de graaf van den Bergh. Dat betekent, dat de graaf van den Bergh zekere rechten op de Luunhorst kon doen gelden en dat de eigenaar van deze havezathe zich geen volledig heer en meester mocht noemen. ’t Leenstelsel heeft bestaan van de vroege Middeleeuwen tot 1795. Gedurende die lange tijd is het natuurlijk aan velerlei wijzigingen onderhevig geweest.
Grote en kleine vorsten, machtige en minder belangrijke heren schonken dikwijls bezittingen in leen om daarvoor steun te bedingen in tijden van oorlog, of ze gaven goederen in leen tegen een som gelds ineens. Ook droeg niet zelden iemand zijn vrij goed aan een machtig heer op om het in leen terug te ontvangen. Bij een belening moesten minstens twee leenmannen getuigen aanwezig zijn en in latere tijd werd er ook een schriftelijk bewijs van gegeven. De leenman(= de ontvanger van het leen) lei in handen van de leenheer de leeneed af, waarbij hij onder andere krijgsdienst beloofde, terwijl de leenheer op zijn beurt tot bescherming verplicht was. ’t Leen was meest erfelijk. Stierf de leenman, dan moest zijn erfgenaam binnen één jaar en één dag belening vragen en het heergewaad voldoen. ’t Heergewaad bestond uit goederen, bijvoorbeeld een paar handschoenen, pauwenveren, etc. of uit dieren als kippen, ganzen, varkens etc. of uit geld. Voor de Luunhorst bedroeg het heergewaad uit één pond geld, ’t welk in de 15de eeuw en later werd gelijkgesteld met twee goudgulden. Stierf de leenheer behoorde de leenman aan de opvolger van de gestorvene opnieuw belening te verzoeken. ’t Gebeure dan met de “ledige hand” dit is zonder heergewaad.
Er bestonden zeer veel soorten lenen als bijvoorbeeld: Manlenen, Borchlenen, Kromstaflenen, Vijfmarkslenen enz.  De Luunhorst was een Zutfens leen. Een Zutfens leen vroeg een gering heergewaad, en geringe administratiekosten, terwijl de opvolging soepel was geregeld, zowel mannen als vrouwen konden het erven. Bij een Manleen mochten alleen mannen opvolgen. Stierf de leenman zonder zoon na te laten, dan keerde ’t leen naar de leenheer terug. De oudste zoon was niet verplicht aan broers of zusters een uitkering te doen. Bij een Zutphens leen echter moest de leenvolger aan zijn broers en zusters 1/3 der waarde van het leen afstaan. Wilde een leenman zijn leen verkopen of met een hypotheek bezwaren, dan had hij daartoe eerst de toestemming van zijn leenheer nodig; bij de Luunhorst dus de goedkeuring van de graaf van den Bergh. De toestemming werd steeds gegeven. U hebt nu wel begrepen, dat een Zutphens leen ongeveer gelijk stond met eigen bezit. De Luunhorst speelde in de buurtschap Greffelkamp een belangrijke rol. Haar eigenaars (= leenmannen) waren richters in Greffelkamp. Om de betekenis daarvan duidelijk te maken moeten we weer even uitweiden.
Didam telde vijf buurtschappen. Bij elke buurtscha hoorde een veld (=complex bouwland). Dat veld was rondom afgerasterd. Elkeen moest zorgen voor het gedeelte “gevracht” dat langs zijn bouwland stond. Daarbuiten vond men overal stukken grond, die gezamenlijk eigendom van de gehele buurtschap waren: de zogenaamde “gemene gronden”. Ook langs de zeer brede wegen lagen zulke gronden. Alle buurtbewoners mochten op de gemene gronden hun vee drijven. Ge begrijpt nu wel waarvoor de afrastering van de bouwlanden diende. De eigenaars van gronden in een buurtschap vormden samen een buurtorganisatie, de geërfdenorganisatie.  Pachters hadden daarin geen zeggenschap. Didam telde dus vijf van die organisaties, zoals blijkt uit een proces voor het Hof van Gelderland in 1656 gevoerd. Ik was erg verheugd met de ontdekking van dat proces, want daaruit blijkt, dat de vijf buurtschappen oorspronkelijk zelfstandig zijn geweest, een eigen bestuur hadden en dus hun eigen boontjes dopten. De Geërfden benoemden een buurrichter en onderbuurrichters om de waterleidingen en afrasteringen te schouwen. De “richters” mochten ook boeten opleggen en bij wanbetaling die boeten via het gerecht opeisen.
En nu komen we weer terug tot de Luunhorst. De eigenaars van die havezathe waren erfelijk buurrichter in Greffelkamp. Waaraan dankten ze dat voorrecht? Heeft de Luunhors in oude tijden een heersende positie bezeten in Greffelkamp? ’t Is mij een kistje sigaren waard het hoe en waarom van die vraag te kunnen beantwoorden, doch dat zal me wel nooit gelukken. Dwars door het Greffelkampse veld liep de zeer brede “gemeine strate” de Olde straat.  Langs deze Olde Straat lag een brede streep gemene grond. Ook stond aan weerskanten de “hoofdvracht”, die ’t Greffelkampse veld tegen ’t vee beschermde. Men sprak in die tijd over de Greffelkampse Enk. Aan ’t einde ervan stond de havezathe “Overenk” (over de enk). Ook de Hoge End werd toen Enk genoemd. Enk is een Frankisch woord. In Saksisch Nederland sprak men over de es. Niemand bestreed de Luunhorst ’t recht om de “hooftvracht” langs de Olde Straatte schouwen. Wel weigerden de Greffelkampse geërfden in 1656 aan Jonker Hans Conrad van Beringen, de toenmalige eigenaar van de Luinhorst, ’t erfelijk recht om de wetering te schouwen. En de geërfden in de Oude Maat (weer een organisatie, doch van een andere soort dan de genoemde vijf buurtbesturen) wilden niet accepteren dat de Luunhorst in de Oude Maat de scheuter (= toezichthouder) benoemde. Vanaf 1410 zijn de namen der opeenvolgende eigenaars van de Luunhorst bekend. Wij zullen ze niet allemaal opnoemen, daar we dan teveel interesse veronderstellen. In 1410 werd Aernt Ceps met “die Ludenhorst” beleend. Na hem volgden verschillende leden van ’t bekende geslacht Mom op. De Mom’s speelden niet alleen een belangrijke rol in Didam – meerderen van hen waren richter van Didam – doch in mindere mate ook in geheel Gelderland.
Jacob Mon, ambtman van Maas en Waal, wilde kort voor ’t Twaalfjarig Bestand, de stad Tiel in handen spelen van Grobbendonk, de Spaanse bevelhebber van de vesting Den Bosch. Om deze plannen werd hij in 1621 in Den Haag onthoofd. In 1610 verkocht Jacob Mom aan de legerkapitein Nicolaes van Berringer, commandant van Groenlo, de Luunhorst. Door huwelijk van diens kleindochter vererfde de havezathe in 1682 in het geslacht van ritmeester Johan Hagewolt, waarna ‘t in 1726 bezit werd van Jonker Arnold Joost van Munster. De weduwe, Louisa van Munster – van Aerde, verkocht wegens schulden de Luunhorst in 1742 voor F8000,- aan Reijnerus Canisius Haeck. Door huwelijk kwam het in 1749 in handen van Gerhardus Wilhelminus van der Heijden, heer van Meijnerswijck en Baeck. De Luunhorst had zelf ook een leenkamer, dat wil zeggen ook bezittingen in leen gegeven. De eigenaars van de Luunhorst waren dus leenheer en leenman tegelijk. De beleende gronden waren 14 morgen groot en lagen op de Lange Maat in Duiven. In de 18de eeuw trokken verschillende tekenaars ’t land door om kerken, kastelen etc. te tekenen. Ook de Luunhorst kwam daarbij aan de beurt.
Bovenstaande afbeelding is een reproduktie naar een tekening van M. de Raet en getekend in 1721. In bezit van ondergetekende is ook nog een foto naar een tekening van Abraham de Haan. Deze tekening werd zeer slecht gekopieerd door Andries Schoemaker. De kopie verbrandde tijdens de oorlog in ’t Arnhems Rijksarchief. Een foto reproductie ervan hangt echter op ’t gemeentehuis in Didam.

Liemerse Merkwaardigheden – De Liemers 1 september 1951 A. van Dalen
Het huis “De Luynhorst”
Een van de mooiste onder de boerenhuizen in ons Liemerse land is ongetwijfeld het huis “De Luynhorst” in de Greffelkamp te Didam. Een oude boerenstee, die zoals ze er nu nog staat door Ruysdaal, Hobbema of Cuyp kon zijn geschilderd. Maar nee, dat kan toch weer niet, want in die tijd van deze meesters uit het edele schildersbedrijf was “De Luynhorst” van vandaag heel anders. Toen was ’t nog een adellijk huis of havezathe dat pas ver in de 18de eeuw tot boerenhuis werd omgebouwd. Een ietwat ongewoon boerenhuis, anders dan soortgenoten in onze Liemers. Ge ziet hier weer dadelijk, zoals ge dat ook terstond opmerkt aan “Hamerden” te Westervoort, de “Bereklau” en “De Loowaard” onder Groessen, “De Wesenthorst” te Gendringen en nog tal van andere, dat het een merkwaardig huis is, een huis met historie, één waar heel wat plaatselijke geschiedenis in moet leven. De Luynhorst vertegenwoordigt ’n heel stuk streekhistorie, een heel groot stuk zelfs van de geschiedenis van Didam.
De eerste vermelding van “De Luynhorst” of “Ludenhorst” is van omtrent 1340, eigenlijk niet van het huis, maar van een geslacht, dat de naam Ludenhorst voerde. En, zoals we reeds bij andere gelegenheden opmerkten is daar zonder meer niet uit af te leiden, dat dus ook het huis “De Ludenhorst” eveneens al moet hebben bestaan. Het is bijvoorbeeld zeer wel mogelijk, dat het geslacht van Ludenhorst van elders gekomen is, zich te Didam gevestigd, en dat daardoor het huis, waar de familie woonde, de naam kreeg.  Deze gang van zaken is hier echter onwaarschijnlijk. Als toch de van Ludenhorsten van elders gekomen waren, zou er hier en daar nog wel een goed van hun naam moeten zijn te vinden. Immers het staat wel vast, dat Ludenhorst van origine geen familienaam maar een veldnaam is. Aangezien nergens anders als te Didam een goed van die naam te vinden is, moet dus de familienaam van onze “Luynhorst” afkomstig zijn. Enige tijd geleden werd hier in de Toponymie van Didam gemerkt, dat de naam wel de betekenis zal hebben gehad van : een deel van een groots stuk land “De Horst” geheten, dat aan een zekere Ludo of Lude toebehoorde. Alzo ontstond de veldnaam Ludenhorst.
Op deze grond bouwde iemand een huis, dat net zo werd genoemd. Hij of zijn nakomelingen werden naar ’t huis van Ludenhorst geheten. Aangezien het geslacht van die naam omtrent 1340 reeds vermeld wordt, mogen we aannemen, dat ook een huis “De Luynhorst” er toen al was. Mogen we de ouderdom nog veel hoger stellen? Waarschijnlijk niet. De intensieve bewoning en bebouwing van de oude Grefflinchemmer-eng is vermoedelijk niet voor het eind va de 13de eeuw begonnen.  Zeer waarschijnlijk heeft de verbeterde afwatering, die het stichten van effectieve polderorganisaties tot stand kwam, ook hier z’n grote invloed gehad. Dientengevolge stegen de lage broeklanden in waarde en werden geleidelijk geschikt om als weidegronden te worden gecultiveerd. Maar ook de hogere gronden verbeterden daardoor. Zo kon op de uiterste randen van hoog en laag, dit wil zeggen op de overgang van hogere bouwgronden en lagere wei- en broeklanden, gelijk dat te Grefflinchem , Loil en Waverlo het geval is, een meer geïntensiveerde cultivering in toenemende mate tot ontwikkeling komen. Dat heeft de vestiging van kleine bedrijven zeer doen toenemen.
De grote polderorganisaties, dit wil zeggen in de vorm van polderdistricten, zijn in Gelre bijna tegelijkertijd kort voor 1330 tot stand gekomen. Deze snelle ontwikkeling kon in dit tempo geschieden omdat er in een nijpende behoefte werd voorzien. Naar de aard van deze behoefte is het niet moeilijk raden. Het was de noodzaak om districtsgewijs de krachten te bundelen en tot eenheid van handelen te brengen, die lokaal en particulier op dit terrein werkzaam waren. Door dit in cultuur brengen van woeste gronden was het weideland en ’t landbouwareaal toegenomen. De behoefte om meer oppervlakten tot ontginning te brengen deed uitzien naar nieuwe mogelijkheden, die slechts geschapen konden worden door drastische verbeteringen in waterkeringen en -lossingen. De plotseling optredende bedrijvigheid inzake polderorganisatie kort voor 1330 was een gevolg van de uitbreiding der cultuurgronden en de behoefte naar nog verdere ontginningen. Omstreeks 1330 leefden we in een periode van voortschrijdende uitbreiding van het voor dien zeer beperkte landbouwareaal en cultivering van woeste gronden.
Uit deze periode is vermoedelijk ook onze Luynhorst voortgekomen. Dat is uit verschillende omstandigheden af te leiden. Uit de leenakten boeken van verschillende bron blijkt dat hier aan het randgebied van de cultuurgronden ten noorden en Westen van het dorp Didam te weten in Loil, Grefflinchem en Waverlo of Dijk heel veel goederen geweest zijn, die tot het grondbezit van grote heren moeten hebben behoord, namelijk van de garven van Gelre en Kleef en kleinere landheren als die van den Bergh, van Baar en van Keppel. Ook dat wijst er op, dat hier veel woeste gronden moeten zijn geweest, die de landsheren als hun domeinen beschouwden, waarover zij naar welgevallen konden beschikken. Om woeste gronden tot ontginning te brengen was het een veel gebruikte methode, ze aan anderen als leengoed te geven. In de praktijk  betekende dit, dat iemand, die zo’n leengoed kreeg, er erfelijk bezitter van werd, doch dat z’n rechten als bezitter aan enige beperkingen onderhevig bleven, doordat hij een aantal verplichtingen jegens de oorspronkelijke eigenaar gehouden was bij verkoop, overdracht en dergelijke transacties deze er in moest kennen. De oorspronkelijke eigenaar heette leenheer; hij die het goed in bezit kreeg, werd leenman genoemd.
De graven van Gelre hebben in de 12de of 13de eeuw met hun domeinbezit te Didam zo gehandeld. Ze hebben hun leenman daarbij verplicht voor hen een kasteel te bouwen, het slot “Didam” dat in Dijk was gelegen.
De graven van Kleef handelden evenzo. Ze hebben hun leenman eveneens verplicht een kasteel te bouwen. Dit is het kleine slot Loil geworden, het latere huis van die naam, dat thans geheel is verdwenen. De burchtenheren van de kastelen Didam en Loil konden ’t hele domein, dat bij hun bezit behoorde niet zelf verzorgen. Zij hebben ’t op hun beurt aan anderen als zogenaamd leengoed uitgegeven. Op deze wijze zijn er in Loil, Grefflichem en Waverlo talrijke goederen en landerijen ontstaan, waarover de slotheren van Didam en Loil leenheren waren. Onze Luyn horst behoorde tot de Loilse leengoederen. En mede daaruit leiden we af, dat de ouderdom er van niet hoger opgevoerd kan worden dan de eerste helft van de 14de eeuw. Hierover echter in een volgend artikel. Maar zeiden we aan het begin te veel, toen we opmerkten, dat in de historie van de Luynhorst een voornaam stuk Diemse geschiedenis leeft? Dat zal ook verder nog wel blijken.
Een reactie van de heer A. Tinneveld kwam later op 17 november 1951 in hetzelfde blad.

Liemerse Merkwaardigheden  in de Liemers 26ste jaargang 8 september 1951
A. Van Dalen
De “Luynhorst” heeft oorspronkelijk behoord tot het grondbezit dat het geslacht van Loil als woeste grond van de graaf van Kleef heeft gekregen. Dit geslacht van Loil komt het eerst voor in de persoon van Derick van Lole, die omtrent 1300 moet zijn geboren. Een kasteel Loil wordt pas in 1357 vermeld als Albrecht Doys van Loil er als leenman van de graaf van Kleef bezitter van is. Na bovenvermelde Derick komen van Loils opeens veelvuldig voor. Voordien wordt er geen enkele vermeld. Daaruit kunnen we vrij veilig concluderen dat Derick de eerste was, die van Loil heette, m.a.w. dat hij de eerste is geweest, die de Loilse domeinen van de graaf van Kleef in leenbezit heeft gehad.
Als dat zo is, is het zeer onwaarschijnlijk dat “De Luynhorst” voordien al zou hebben bestaan. Immers het is een goed, dat de heren van Loil uit hun bezit als leengoed aan derden is gegeven. Het is dus zeer waarschijnlijk ontstaan uit het Loilse domein en kan bezwaarlijk dus ouder zijn. Het geslacht van Luynhorst, dat omtrent 1340 wordt vermeld, is vermoedelijk wel omstreeks dezelfde tijd stichter van het oudste huis “Luynhorst” geweest.
Indirect wordt ook door het Loilse leenregister aangetoond, dat de ouderdom van een afzonderlijk goed “De Luynhorst” niet verder dan tot het begin van de 14de eeuw is terug te voeren. Dit register is namelijk pas  aangelegd in het begin van de 15de eeuw, het vangt aan met het jaar 1410. Dat men toen pas de behoefte voelde de Loilse leengoederen te registreren, bewijst wel enigszins, dat men tot dan toe zonder veel administratie af kon. Met andere woorden er was nog zo weinig mee te doen, dat men zo gezegd “op de klompen afkon”  Verschillende van de Loilse leengoederen waren in 1410 nog bezit van leden der familie, broeders of neven van de leenheer, die op het Huis Loil woonde. De splitsing van het Loilse domein in tal van leengoederen, was het beginstadium nog niet zo heel lang gepasseerd, zodat we het allereerste begin ervan niet veel eer als begin 14de eeuw kunnen denken.
Lang geleden hebben we uitgeweid over het begin van de geschiedenis van onze Luynhorst. Dat was echter enigszins nodig, omdat het nu eenmaal een feit is, dat hoe minder er met zekerheid bekend is, des te meer er gecombineerd moet worden, om de waarheid zo dicht mogelijk te benaderen. Misschien hebben we onze lezers en lezeressen allang daarmee verveeld; ze zullen dan ook eindelijk de geschiedenis gaan vervolgen.
In 1410 wordt als bezitter van “De Luynhorst” zekere Aernt van Ceps vermeld. En met die naam zitten we al dadelijk in een ander probleem van onze streekhistorie. Van Ceps, Van Vinckwick, Van den Padevoort, Van der Corhorst, Van Lengel, Van der Kemnade, Van Aeswijn, Van Braamt, Van Tateler, Van Zweeckhorst, Van Luynhorst, Van Bingerden, ziehier een aantal familienamen uit de 14de en 15de -eeuwse bronnen, die gemakkelijk nog te vermeerderen zijn en die allen ontleend zijn aan een oude hof of een huis. De allereerste dragers van die namen waren de bezitters en bewoners van een hof van die naam. Sommige dezer geslachten zien we in de tweede helft van de 14de en in de 15de eeuw steeds bij de ridderschap; de Van Cepsen, Van Braemts, Van Lengels en anderen treffen we later evenwel niet anders dan onder de gezeten boeren aan. Maar is de oorsprong van beiden niet dezelfde, nl. boeren-adel uit een tijd toen de verhoudingen nog zoveel anders waren, nl. toen de bezitter van een leengoed nog tot krijgsdienst was verplicht? Bijvoorbeeld de goederen de Heegh en Dijk te Didam waren beiden zogenaamde “borchlenen” van deze boerengoederen verplicht waren krijgsdienst te verlenen bij eventueel noodzakelijke verdediging of bewaking van het kasteel. Zij waren alzo boer en ridder tegelijk.
Moeten we ons zo de oorsprong van al deze hierboven vermelde geslachten denken?  En is bij het veranderen der verhoudingen de één uitsluitend ridder geworden, de ander boer gebleven? Een interessant probleem in onze streekhistorie, doch het is niet eenvoudig zo maar op te lossen. We zullen dat hier ook maar niet proberen en tevreden zijn met wat we boven reeds opmerkten, nl. dat in de historie van de Luynhorst een heel stuk streekgeschiedenis schuilt. De volgende bewoners van onze havezathe stellen ons voor minder problemen. Van 1440 tot 1610 zijn dat acht generaties van het geslacht Mom geweest, afstammelingen van zekere ridder Gerard Momme, die in 1288 in de Brabantse Kroniek van Jan van Heelu als Gerard Mom van Didam vermeld wordt onder de Gelderse ridders. Dat was bij gelegenheid van de befaamde slag bij Woeringen, waarin hertog Jan van Brabant met zijn bondgenoten overwinnaar bleef  over graaf Reinald van Gelre en Aartsbisschop Siegfried van Keulen en hun talrijke trawanten onder de vorsten in het Rijngebied. Een groot aantal van de Gelderse ridders is daar gesneuveld, terwijl tal van anderen evenals graaf Reinald zelf, krijgsgevangen werden gemaakt. Onder die laatsten was ook onze Gerard Momme, die in handen was gevallen van de burgers der stad Keulen, die aan de zijde van de hertog van Brabant hadden gestaan. Toen door de graaf Reinald het geëiste losgeld voor zijn ridders was betaald, werd ook hij vrijgelaten, doch niet, dan nadat hij schriftelijk  beloofd had, vanwege zijn gevangenschap geen wraak te nemen, noch op de stad Keulen noch op haar burgers.
Deze schriftelijk gegeven belofte is het, waarin Gerard Momme ten tweede wordt vermeld. Voor ons is zijn persoon van belang, omdat hij de stamvader is geweest van heel de wijdvertakte familie Mom, die we in onze streek aantreffen, niet alleen te Didam maar ook op Kemna onder Loil en op enige andere goederen.  Ook elders nl. te Zeddam en Gendringen, te Zevenaar op het huis Halsaf, te Duiven op de Ploen en te Angerlo op Kel. De hoofdstam heette Mom van Kel, naar het stamslot te Angerlo, de zijlinies werden eenvoudig Mom genoemd. En al deze treffen we veelvuldig in heel onze omgeving als schepenen en gerichtslieden aan, maar ook als drosten, onder andere in Liemers te Elten en in de Graafschap Zutphen, en als richters. Een geschiedenis van deze wijdvertakte familie zou een groot gedeelte van de historie van heel Gelre in de 14de en 15de eeuw omvatten. De eerste der Mom’s die in verband met de Luynhorst wordt vermeld was Rolof, die huis en goed in 1440 verkreeg. Over hem en zijn opvolgers een volgende keer meer.

De heer van Dalen schreef bovenstaande in 1951, de nodige nieuwe gegevens zijn sindsdien verschenen. In mijn eigen archief staan de volgende verwijzingen:
1.Klever Archiv
Schriftenreihe des Stadsarchiv Kleve
Redaktion Klaus Flink
No-6 Das Kopiar der Grafen von Kleve.
Bearbeitet von Wolf-Ruediger Schleidgen
Kleve 1986
30 September 1258
Graf Otto von Geldern entlässt den Dietrich, Sohn des verstorbenen Ritters Heinrich von Loil, aus seiner Ministerialität in die des Grafen von Kleve.

2.Inventare der nichtstaatlichen Archive der Provinz Westfalen,
Band 1. Regierungsbezirk Münster, heft 1. Kreis Ahaus
Inventare der nichtstaatlichen Archive des Kreises Ahaus
bl. 12
22 januar 1339
Rolef van Dedem und Dyderich Doys van Lole bekunden dass Crach Ambeloncs Sohn, in der holtsprake zu Waverlo dem Willemme van Lole fr 6 Bfd. ein halbes Vuder (voder deel) eigenen Anteils an der Waverlo Mark unter Vorbehalt der Wiederlöse versetzt habe.
Zeugen die Marktgenossen: Lubbert van den Behuss, Henric sein Bruder, Evert ter Borgh, Willem ter Borgh, Dyderic van Elze. Griete, Henricks wiif van Lo

3. Gelre Bijdr. en Meded. XXVII. 233-238.
Het slot Didam en zijn leenregisters.
Lijst der leenen van Meurs, behoorende tot het slot Didam (voor 1346).
.................................van Diderick gr............
.................................te leen ontfangen ee.......
..........................wyngarden w...dt..................
No. 1 Jonge Henrick Conynck Derix son siin guet.
No. 2 Her Johan van Lymborgh, her Derick van Lymborgh sullen
man wesen van enen have (geheeten) Lymborgh.
No. 3 Derick Kloykinck siin guet toe Diedam, geheeten des
Aelden guet.

No. 4 Willem Holsecamp hefft te leen ontfangen van den vorg.
heren van synen guede 5 mald(er) in Loelrebroick, 9
scepel sait in die Aelde mait, een mald(er) roglandts in
Loelreve(l)t, .... scepel saitlants in den Busslegen, een
voederdeel in Loelreholt, een voederdeell in ..... myn
een vierdell, ind an desen guede hefft Willems moeder oer
liifftucht.

No. 5 Henrick Henrick Ludekenns een voerst voderdeel in Waverloeholt.

No. 6 Griete, Henricks wiif van Loel, heeft te leen ontfangen
van den vorg. heren een malder sait in Hekerwerde.
No. 7 Jorden Mom hefft te leen ontfangen van den heren van
synen guede Waetschart guet, die selve Jorden 3 , die hee
noch maken sal.
No. 8 Derick van Loel *) eenen acker in synen hoff.
No. 9 Roloff Schonys hefft ontfangen siin guet tot Diedam, dat
Lubbert ten Vehuyss vort van ons helt.
No 10 Gerlich die Richter hefft ontfangen lant, gelegen te
Waverloe, ende duet jairlix 5 mal(der) roggen, vier
royden hoys in die Aelde mait en de 2 voederdeel in Waverloholt ten Zutphense rechten.
*) Hoogst waarschijnlijk de vader van Doys van Loel, beleend in het oudste leenregister te Anholt. Dirk van Loel moet ca. 1300 geboren zijn en was dood in 1380 (van Spaen).
(loopt door tot no. 24).
No. 23 Wolter Snoy **) hefft te leen ontfangen een stuck erffs
by Troest, geheiten Snoyen mate, twe roeden hoys in die
Nye mait ende een voederdeel in Loelreholt ten
Zutphensche pondingen leen.
**) Wolterus Hendricuszoon Snoye, gerichtsman te Bergh, 1303 maart 23 (arch. Bergh).
Wolter Snoye, beleend met Everwijnshoeve te Wele 1326 (G.L.R.); 1328 april 23 Wolter Snoye, richter Doetinchem (Archief Betlehem no. 156).
3.Grondstein – De Liemers No 25 - A.G. van Dalen bl. 4
Omstreeks 1340
Omtrent 1340 kreeg Willem van Loel de waard ten Gronde van de graaf van Kleef in pand.
Collectie van Spaen no. 197
4.1342 März 19
Landesarchiv NRW Abteilung Rheinland
AA 0472 / Rees, Stift, Urkunden AA 0472, Nr. 153
Everhard von Budberg Dechant, Dietrich von Wittenhorst Scholaster, Gerard von Lo Thesaurar, Dietrich von Nimwegen Cantor, Heinrich von Wittenhorst, Lueden von Hennenbergke Canoniche, Lambert von Wittenhorst, Canonich und Pfarrer zu Rees, bekunden, daß Menta Gruten (fermentaria), Wittwe des Johann von Loyl, und ihr Sohn Dietrich Doys nebst dessen Frau Haza dem Capitel ihre Rechte an dem Valken-Acker im kleinen Reeser Felde zur Dotierung der Vicarie s. Lamberti übertragen haben. Feria II post Judica.
ALLGEMEINE FORMALBESCHREIBUNG Vermerke: Siegel abgefallen
5.A.H.B. no. 22 bl. 25 Didam
1346
Register op de Leenaktenboeken
De Leenen op het huis Bergh (uitgave 1929)
Fukenguit, dat gelegen is to Grefflinchem in den kerspel van Didem, to 3
Henrick Mom, voor 1346
Doys van Loil, 1386
Johan van Loil Henrixsoen to Rees. Hij lijftocht zijn vrouw, (1438?).
Heer Gadert van Wylake, ridder, na doode van Johan van Loil 1455 Juni 8.
Item vernieuwt den eed, 1467 Juli 1. De vrouw van Johan van Loel, thans gehuwd met Johan van Bilant tot Halt, behoudt den lijftocht.
Alof van Wylaick, na opdracht door zijn broeder Cristoffel, oudste zoon van heer Gadert vnd. 1492 December 5.
Christofer van Wylaick, na doode van zijn broeder Aloff en na verzuim, 1509 Augustus 6
Etc
6.Het oud-archief der gemeente Arnhem
reg. 119
27 mei 1351.
Ghiselbertus Lambertus' zoon en Otto Doeus de Lole, schepenen te Arnhem oorkonden, dat heer Amilius, priester vicaris in de parochiekerk aldaar, overgedragen heeft aan heer Jacobus gezegd Hardtsthene, vicaris in die kerk, de renten van 13 schellingen kleinpenningen 's jaars uit het huis van Benno gezegd Duvel, van 5 schellingen en 8 kleinpenningen 's jaars uit een huis in de Rijnstrate en van 14 1/2 kleinpenning 's jaars uit het huis "Lapides parva".
7.Het archief der commanderij van St. Jan te Arnhem
reg. 132
26 april 1354
Henricus de Jamerlo en Otto Doeus de Lole, schepenen te Arnhem, oorkonden, dat Arnoldus de Hulsbergh, met zijn vrouw Aleydis, en Alardus Wynterszoon met diens vrouw Katherina hebben overgedragen aan Agnes de Lopen een erf achter het huis en erf van Henricus de Bosinchem, naast het kerkhof van St. Johannes, uit welk erf een rente van 18 penningen en vier kapoenen gaat.
8.Het oud-archief der gemeente Arnhem
reg. 147
11 november 1354
Altetus Zasse en Otto Doeus de Lole, schepenen te Arnhem, oorkonden, dat Ghysela Duroles overgedragen heeft aan meester Arnoldus van den Gruuthuus, ten behoeve der vicarissen in de parochiekerk aldaar, een rente van 2 pond kleinpenningen 's jaars, gaande uit het huis van Henricus, den schoenmaker van Cleve.
9.Het archief der commanderij van St. Jan te Arnhem
reg. 137
7 december 1355
Otto Doeus van Lole en Goossen van den Gruuthuus, schepenen te Arnhem, oorkonden, dat Dyderic die Ghruther, als erfgenaam van Clawes heer Claweszoon, en Henric Bothuus de vleeschhouwer als erfgenaam van Agneyte, de vrouw van Clawes voornoemd, verklaren te weten, dat Clawes aan de heren van St. Johan te Arnhem een rente gegeven heeft van 1 pond 's jaars, gaande uit een huis en hofstede te Berinchem, waarna zij verklaren, dat dit geschied is met hun goedkeuring.
10.Het archief der commanderij van St. Jan te Arnhem
reg. 138
16 december 1355
Henric van Jamerlo en Otto Doeus van Lole, schepenen te Arnhem, oorkonden, dat Conegont, vrouw van Reyner van den Aenstoet, heeft verkocht aan Egbert van Halle een huis en hofstede, gelegen te Berinchem, waaruit een rente van 1 pond 's jaars gaat voor Clawes heer Claweszoon.
11.Het oud-archief der gemeente Arnhem
reg. 160
7 januari 1356
Otto Doeus de Loele en Goswinus van den Gruuthus, schepenen te Arnhem, oorkonden, dat Genekinus, de timmerman, echtgenoot van Hilla Copardus Ketelers dochter, overgedragen heeft aan heer Johannes de Weselia, cureit te Doern, een rente van 2 pond kleinpenningen 's jaars uit zijn aandeel aan een huis te Arnhem.
12.A.H.B. Reg. 128.
1357 1 mei.
Johan, graaf van Cleve, beleent Aelbrecht Deus van Loil met het goed Loel in het kerspel Didam, welk een dienstmansgoed was, en waarvan het huis een open huis zal zijn.
Gegeven int jaire ons Heren dusent driehondert soeven ind vifftich op sente Philips' ende sente Jacops ende sente Walburgisdach. (Afschrift in Inv. no 3163 fol. 267 verso).
no. 516.
Loil Kerspel Didam.
dat huys den hoff ende alinge guet van Loil to enen pundigen lene ind dair to gehoeren des Coninghs guet en des Korten (Curten 1395) guet dair bij gelegen (also als die in den kerspel van Deden gelegen syn) (Z.U.L.)
S. Kleve Lehen 88.
1/ 1357 Mai 1 Aelbrecht Deus van Loel
(1 62,b Kleve Mark Urk. 391)
2/ 1392 Deus van Loil (1, 20a).
3/ 1419 November 15 Roeloff van Holthuysen als momber des
(unmmdigen) Johan van Loil, Sohnes seiner Schwester
Griete van Loele, Derkx wijff van Loel was (1,76a).
4/ 1440 August 20, Wilhelm, here ten Berch, ten Bylant (ind to
Hedel); "dat Johan van Loil voorsr. ind syne erven
voors. dairaff ontrechtich weren" (Z.U.L.) ind oick dat
huyss ind vestnisse die dair nu syn ind onse leen
voors. getymmert moegen werden.
(Offenhaus 2,33a Kleve lehen 88)
1449 ff s nr. 80 (Bylandt nr. 545 11F? Millingen).

Liemerse Merkwaardigheden 26ste Jaargang 15 september 1951

A.G. van Dalen
Rolof, Aelt en Ernst Mom, vader, zoon en kleinzoon, zijn van omtrent 1460 tot 1515 alle drie richter Didam geweest. Echter niet aan een stuk door, want tussen hen in ontmoeten we een drietal anderen als richters, namelijk Henrick van Loil, Wessel van Woldenborgh en Steven Reailt. Bergh, Gendringen en Etten, Didam en Westervoort behoorden destijds tot het gebied van de heer, sinds 1486 graaf, van den Bergh. Dat wil zeggen in al deze heerlijkheden of ambten was het plaatselijk bestuur en de rechtspraak in handen van het huis Bergh. Doch de heren van den Bergh leidden de bestuurszaken niet zelf, maar waren sinds het einde van de 14de eeuw gewend ambtenaren als hun vertegenwoordiger aan te stellen. De hoofdambtenaar was de “drost des lants van den Bergh”. Hij had het bestuur in handen in het land van den Bergh in engere zin, omvattend de kerspelen Zeddam, Netterden en Beek, doch hij oefende ook een oppertoezicht uit over de andere ambten, die tot het gebied van de graven behoorden.
In deze overige ambten, te weten Gendringen en Etten, Didam en Westervoort werden aan het hoofd van het plaatselijk bestuur ambtenaren aangesteld, die de titel van richter droegen. Deze bestuursambtenaren, drosten als richters, werden altijd genomen uit de plaatselijke adel, die op onze oude havezathen zoals de “Luynhorst” waren gevestigd. Als drost’s lants van den Berge” komen bijvoorbeeld voor van der Cornhorsten, van den Padevoorts, van Camphuysens, van Delen, van Aeswijn, van Loil en anderen als ridders, de van Lenneps, Cloecks, Woldenborgs, van Baerles en anderen, allen uit adellijke geslachten, die we overal in ons Liemerse en Berghse land veelvuldig ontmoeten. Te Didam treffen we driemaal een Mom van de Luynhorst als richter aan. De eerste was Rolof in de zestiger jaren van de 15de eeuw. Hij was vermoedelijk de vijfde of zesde in de rij van richters te Didam. De eerste was een Derick de Koningh geweest, een lid uit het geslacht dat ook onder de kleine adel wordt vermeld. Hij was omtrent 1400 in functie. Hem was een van Lennep opgevolgd, bezitter toen van de Haegh en huis “Dijk”. Omstreeks 1440 vinden we Derick die Tolner als richter genoemd, heer op het huis de “Manhorst”. Roloff Mom is de opvolger geweest van Albert tho Bloemendaal, die had moeten beloven als richter niet te veel te drinken. Zoals reeds medegedeeld is, zijn Rolof’s zoon en kleinzoon resp. Aelt en Ernst Mom op hun beurt ook enige jaren richter van Didam geweest. Ernst zoon, Frederik Mom, de vierde generatie op de Luynhorst treedt nimmer in een dergelijke functie naar voren. Slechts vinden we hem met een aantal andere voorname personen uit het Berghse gebied in de regentschapsraad, die in 1546 bij de dood van Oswald II, graaf van den Bergh werd gevormd, om het bestuur te voeren tijdens de minderjarigheid van de jonge graaf Willem IV.
Over Frederiks opvolger Johan Mom valt weinig mede te delen, doch diens zoon, wederom Frederik geheten , heeft nogal wat stof rond zijn handel en wandel doen opwaaien. Moet men de Didammers, die in een proces tegen hem getuigden, geloven, dan was hij er een, die met veel zwier, altijd op zijn best uitgedost, door het dorp flaneerde en er groots op ging de mooie Gerbrich Bentinck, op “de Nevelhorst” de jonge vrouw van Henrick van Scherpenzeel, het hoofd op hol te brengen. Zijn al te drukke bezoeken en flirtations op de “Nevelhorst” en zijn praatjesmakerij waren opvallend genoeg om, toen Hendrick van Scherpenzeel plotseling stierf, aan een misdaad te denken. Al bij al scheen er evenwel niet genoeg bewijsmateriaal voorhanden, om tot een veroordeling te geraken. De afloop van het proces is niet bekend. Zeker is, dat Mom lang in de kasteeltoren te ’s Heerenberg in voorarrest heeft gezeten en dat z’n zaak voor het Hof van Gelderland is geweest, doch dat hij later is vrijgelaten, waarna hij met z’n lief op de “Nevelhorst” heeft geleefd. Met de Luynhorst zal het in die dagen niet veel beter zijn geweest als met de Nevelhorst. We waren toen in het meest woeste tijdvak van de “Tachtigjarige Oorlog”. De periode 1580-’90, toen hier in het IJsselgebied de verschrikkelijke wilde Guerrillastrijd woedde tussen de Spaanse en Staatse benden. We horen in de laatste jaren van de 17de eeuw Mom, namens de kinderen van de inmiddels overleden Gerbrich klagen over de toestand waarin de Nevelhorst verkeerde. Zoals tal van andere huizen was ze zo verwaarloosd en was het onderhoud zo lange jaren verzuimd, dat hier en daar de zolders dreigden in te storten. De Luynhorst zal het wel niet beter gemaakt hebben. Mogelijk is het, dat Jacob Mom, Fredericks opvolger, het goed daarom in 1610 van de hand deed. Hij zal ook wel niet veel prijs meer gesteld hebben op het voorvaderlijk bezit, daar zijn interesses elders lagen. Hij was namelijk ambtman van Maas en Waal en had dientengevolge in Didam niets meer te doen. Ook hij heeft naam gemaakt, zelfs in onze Vaderlandse historie. Toen in 1621 na het Twaalfjarig Bestand de oorlog tegen Spanje werd hervat, was er in grote kringen ten gevolge van de gebeurtenissen, die tijdens het Bestand zich hadden afgespeeld, weinig geneigdheid om de wapenen weer op te vatten. De stemming was bepaald défaitistisch. Er werd hier en daar in ernst overwogen om in alle geval, hoe dan ook, de verzoening met Spanje te bestendigen. Toen is er in Gelderland een complot gesmeed, waarvan Jacob Mom een der hoofdaanleggers was, om Tiel al vast in handen van de Spanjaarden te spelen. De toeleg werd tijdig ontdekt en Mom boette het met zijn leven. Doch toen had hij met de Luynhorst niets meer te maken. Dit bezit was in 1610 overgegaan in handen van de Staatse officier Christiaan van Berveldt. En over hem en zijn opvolgers een volgende keer.

Liemerse merkwaardigheden De Liemers 26ste jaargang 22 september 1951
A.G. van Dalen
Van Berveldt, die in 1610 door koop bezitter was geworden, heeft weinig op de Luynhorst gewoond. Hij verbleef meestal te Emmerik, waar zijn compagnie in garnizoen lag. Toch heeft hij zijn nieuwe bezit niet verwaarloosd. Hij beschouwde het als zijn tehuis, en woonde er, zo vaak zijn dienst het toeliet, het garnizoen te verlaten. Ook zijn huisgenoten liet hij op de Luynhorst verblijven. Ook zijn zoon Mathijs Arnold van Berveldt heeft er veelal gewoond, hoewel ook hem de dienst dikwijls naar elders riep. We mogen de Van Berveldts dan ook beschouwen als de verbouwers en herstellers van het zolang verwaarloosde oude huis en met de Van Beringers die het in 1636 van de erfgenamen van Matthijs Arnold kochten. Evenals verschillende andere jonkers uit Didam hebben de van Berveldts en Beringers nogal moeten twisten om hun rechten. De Luynhorst behoorde namelijk evenals een aantal andere adellijke huizen te Didam bijvoorbeeld “De Manhorst” , “Schadewijk”, “De Baerle”, “Overeng” en anderen tot de havezathen, dat wil zeggen, tot die goederen, welke, zo de bezitter van adel was, bepaalde voorrechten genoten. Zo bijvoorbeeld hadden uitsluitend de bewoners van de havezathen recht op het deelmeesterschap  in de drie Diemse bossen. Deze drie bossen besloegen toen nog ongeveer het Zuid Oostelijke kwartier van de gemeente Didam. Het Noordoostelijke heette Loilerbos, het centrale gedeelte Milsterholt, terwijl het zuidelijk part Waverlobos genoemd werd.
Deze bossen werden beschouwd als domeinen van den graaf Van den Bergh, doch in elk der drie bossen had vanouds een groep personen het recht er een zekere hoeveelheid hout bij tijd en wijle, meestal eens per jaar, te kappen. Deze personen en instellingen werden bos-erven genoemd. Ze waren in drie organisaties verenigd voor elk bos één, die marken heetten. Er was dus een Loiler-, een Milster- en Waverlomark. Elk deze drie marken had een bestuur, bestaande uit een holtrichter en enige zogenaamde deelmeesters. In Loiler- en Milsterholt was het holtrichterschap in handen van de graaf Van den Bergh, die het overdroeg op de richter van Didam; in Waverlo was de eigenaar het huis Hees holtrichter. De taak van holtrichter en deelmeesters was onder meer de houtkap te regelen. Elk der bossen was namelijk in evenveel stukken of slagen verdeeld als de betroffen marken leden telden. Als er nu hout gekapt zou worden, werd er op een vergadering geloot, welk stuk van het bos ieder der bos-erven kreeg toegewezen. Daarna gingen holtrichter en deelmeesters door het bos, om de bomen, die gekapt mochten worden te merken, terwijl ze, als er gehouwen werd, toezagen dat niemand ander dan het gemerkte hout, wegvoerde. Voor al het werk, dat holtrichter en de deelmeesters te doen hadden, kregen ze een beloning in de vorm van kaphout. In elk bos was er een apart slag hout voor de holtrichter en nog één voor de deelmeesters. In Didam nu was – iets dat elders niet voorkomt, - het deelmeesterschap een recht, dat uitsluitend aan de bezitters en de bewoners van de havezathen toekwam. Bij toerbeurten werd dat van jaar tot jaar onder hen verdeeld. Daarover nu hebben en Mathijs van Berveldt en Nicolaes van Berlinger getwist. Toen zij namelijk op hun beurt als deelmeester wilden optreden, werd hun het recht door de boserven betwist. Op grond van het feit dat ze te Didam, zoals men zeide, geen vuur en rook deden opgaan, met andere woorden dat ze op hun huis te Didam – i.c. “De Luynhorst” geen vast huishouden hadden. Beiden tekenden tegen deze uitleg protest aan, althans voor hun speciaal geval. Immers, zo zeiden ze, ze verkeerden in de onmogelijkheid om geregeld te Didam te wonen. Zij waren immers officieren in het Staatse leger , zodat hun plicht jegens het vaderland hen dwong elders te verblijven. Voor hen kon dan ook naar hun mening de voorwaarde die aan anderen zeer terecht gesteld werd – namelijk om te Didam vuur en rook te hebben – niet van kracht zijn. De marke-vergadering is beide keren door deze argumentering gezwicht, doch in het geval van Berveldt, niet dan nadat de graaf Van den Bergh had bemiddeld, en toen nog, zoals men het uitdrukte, “zonder enige consequentie” dit wil zeggen bij wijze van uitzondering, zodat een ander, die in gelijksoortig geval mocht verkeren, er geen recht aan ontlenen kon.
Nicolaes van Beringer, die in 1636 “De Luynhorst”  had gekocht, was commandant van de vesting Groenlo. Hij verkeerde dus in hetzelfde geval als Van Berveldt. Nicolaes zoon en opvolger, Hans Conrad van Beringer heeft weer tweemaal in moeilijkheden gezeten omtrent de rechten, die hij als bezitter en bewoner van de havezathe “De Luynhorst” had, nu met het grafelijk huis Bergh. Het ging toen over het jachtrecht. De bezitter ener havezathe – zo hij althans van adel was – had binnen het ambt waarin hij woonde, i.c. dus te Didam, zekere jachtrechten. Over die rechten is in de 17de eeuw veel geprocedeerd, niet alleen door onze Hans Conrad, doch bijvoorbeeld ook door Hillebrandt van Udessem, bezitter van het huis Bodenclau, door Herman Bernt van Voorst tot Schadewijk en door Jonker Schaep vanwege de Nevelhorst. Over de hoofdprincipen waren de partijen het wel eens. Dat het jachtrecht uitsluitend een adellijk prerogatief was, dat enkel en alleen door bezitters van havezathen mocht worden uitgeoefend, was een stelling, die nimmer werd bestreden en den volke door steeds weer herhaalde strenge plakkaten werd ingescherpt. Op het platteland mocht niemand, dan deze jachtgerechtigden, de honden los laten lopen, tenzij met een slepende stok, een zogenaamde bundel, aan de halsband. Ook waren de partijen het er altijd wel eens over, dat aan de havezathen alleen de kleine jacht toekwam, dat wil zeggen de jacht op klein wild, zoals hazen, konijnen, patrijzen en dergelijke, en dat dit recht niet verder ging dan de grenzen van het ambt, waarin de havezathen was gelegen.
Maar hierna begonnen de geschillen. Terwijl de graaf Van den Bergh beweerde, dat deze kleine jacht zich enkel uitstrekte over de velden, weiden en heiden, hielden de jonkers het er op dat ze ook in de bossen op klein wild mochten jagen. De graaf echter beschouwde deze als zijn particuliere domein, waar hij alleen jachtrecht had. Daarover ging het meestal, ook bij Hans Conrad van Beringer, waarbij toch de graaf wel aan het langste eind trok.
Van Hans Conrad is “De Luynhorst” overgegaan in handen van z’n handen van z’n zuster Catharina, de weduwe van ritmeester Hagewolt, hierna is het goed, deels door vererving, deels door verkoop, nog in verschillende handen geweest, totdat het in 1749 bezit werd van Gerard Willem van der Heijden tot Baeck en Meynerswijck, wiens nazaten er , naar we menen, nog eigenaar van zijn. Toen was het met onze Luynhorst” als adellijk huis gedaan. Het werd als boerengoed verpacht, een omstandigheid, die tot verbreking, afbraak  en verbouwing leidde. Al waren dan onze 17de eeuwse jonkers heren, die nog half boer waren, hun huizen waren toch niet, wat een echte boer wilde hebben. Dientengevolge is er in de 18de en 19de eeuw nogal wat aan “De Luynhorst” verbouwd, totdat het een huis geworden was, zoals Gelderse boeren het gewoon waren. Maar heel en al is het toch nooit een gewone Gelderse hoeve gelijk geworden. De gevels zijn voor een boerenhuis anders dan anders. Er is meer nog, dat opvallend anders is. Dat alles tekent de “De Luynhorst” tot iets bijzonders. De historie verloochent er zich niet in, zij geeft ook hier kleur en tekening aan een der vele.

De Luinhorst De Liemers 26ste jaargang 17 november 1951
N. Tinneveld
In de Liemers van 1 September begon de heer van Dalen zijn interessante artikelenserie over de Luinhorst met een hypothese over de tijd waarin het huis de Luinhorst vermoedelijk gesticht is. Daarbij kwam ter sprake een stuk Didamse nederzettingsgeschiedenis. Die nederzettingsgeschiedenis moet geconstrueerd worden met behulp van slechts zeer weinig vaststaande feiten. Daarom zijn verschillende reconstructies mogelijk. Een gedachtewisseling kan misschien nieuwe inzichten brengen. Wij hopen daarom, dat de heer van Dalen ons van repliek wil dienen.
1. Van Dalen veronderstelt, dat de intensieve bewoning en bebouwing van de Grefflichemmer-eng niet voor het einde van de 13de eeuw is begonnen omdat in die tijd de polderdistricten werden gesticht, waardoor men de broeklanden kon cultiveren tot weilanden en waardoor bouwlanden verbeterden. Veel woeste grond bracht men in die tijd in cultuur.
2. De woeste gronden waren bezit van de grote en kleine heren, onder andere de graven van Gelder en Kleef en de heren van Bergh, Baar en Keppel. Zij gaven die gronden in leen uit, waarna ze door de leenmannen werden gecultiveerd.
3. De Luinhorst was een achterleen van Loil. De Loilse achterlenen waren omstreeks 1400 in het bezit van het geslacht Loil of aanverwanten. Een bewijs, dat ze toen nog niet zo lang geleden waren uitgegeven. Voor de 14de eeuw wordt het geslacht in akten niet genoemd.
Tegen de door de heer van Dalen getrokken conclusies hebben we de volgende bezwaren.
a. In 1328 werd besloten om een dijk te leggen aan de Liemerse zijde van Rijn en IJssel en een sluis bij Giesbeek. Bij die sluis behoorde een waterlozingsstelsel van weteringen en sloten. De heer van Dalen veronderstelt dat de lage gronden van Westelijk en Noordelijk Didam voor 1328 door wateroverlast onbruikbaar zijn geweest als weiland. We mogen gerust aannemen, dat men genoemde dijk, sluis, wetringen en sloten niet in een vloek en zucht heeft aangelegd. En toch spreekt men in 1325 reeds over “9 scepel salt in de Aelde mait”(Gelre 27). De Nieuwe Maat is later in cultuur gebracht dan de Oude Maat en toch was ze in 1325 reeds in gebruik. En in de Ouwe Maat vond men in 1325 zelfs bouwland, dus voor dat de dijkbrief was uitgevaardigd. Dat klopt niet met de vermoedens van de heer van Dalen. Is de wateroverlast in Didam voor 1328 misschien toch niet zo groot geweest? Voor het aanleggen van de dijk langs Rijn en IJssel kon het overstroomde water vrijelijk wegvloeien over een onbeperkt gebied. Daardoor werd de waterstand nooit hoog en hadden alleen de laagste streken van de Liemers er last van. Tot die laagste streken behoorde Didam niet. Toen men in de Betuwe en elders begon te bedijken, kon de Liemers het overstromingswater moeilijker kwijt. Voor Didam werd het bezwaarlijker toen de plannen van 1328 verwerkelijkt waren, want toen moest Didam het regenwater lozen via de Wetering naar de Oude IJssel. In de winter stonden de bedijkte rivieren hoog en konden op natuurlijke wijze de weteringen niet meer opnemen. Eerst toen kregen de Didamse gronden grote wateroverlast. Daardoor is het ook verklaarbaar dat ze niet meer bruikbaar waren voor landbouw. (Voor 1500 verpachtte het huis Bergh de tienden in de broeken, na die tijd niet meer.
b. Hoe kwamen al die heren aan de woeste gronden in Didam? Ze bezaten allemaal geen heerlijke rechten en konden dus die gronden ook niet in bezit nemen. Wij vermoeden daarom dat ze die bezittingen erfden of kochten, toen ze al in cultuur waren gebracht.
c. Bij het kasteel behoorden niet veel goederen. Zo weinig, dat we niet mogen veronderstellen, dat de graaf van Gelre ze in leen gaf op voorwaarde dat de leenman er een kasteel op bouwde. Dat zou voor de leenman een onvoordelige transactie zijn geweest. Dat kasteel bestond omstreeks 1200 reeds. De stichting kan daarom niet in verband gebracht worden met de grondwinning in de 14de eeuw.
d. Jan van Loil bezat lenen van de hertog van Gelder, de graaf van Kleef, de graaf van Meurs, de heer van Bergh, de heer van Voorst, de graaf van Bentheim, de heer van Culemborg en van Borre van Aarde (Gelre 26). Als Kleefse lenen worden genoemd “dat huys to Lool ende dat guet to Lool mit al sinen toebehoer”. Wat begreep Jan van Loil onder die “toebehoer”? Is daarmee bedoeld het grootste deel van de lenen die Jan van Loil uitgaf? Dat valt niet te bewijzen. Of had Jan van Loil van Kleef alleen het huis Loil en Klein Loil? Dan zou het grootste deel zijner goederen allodiaal bezit geweest zijn en een veel oudere geschiedenis hebben dan het artikel van de heer van Dalen suggereert.
We weten, dat het stellen van boven genoemde vragen gemakkelijker is dan het beantwoorden er van. We hebben echter zoveel belangstelling voor de Didamse historie, dat we de gelegenheid om ons inzicht te verhelderen niet laten ontgaan.

De Luynhorst in:
De Liemers jaargang 26 1951-1952. A.G. van Dalen
In de Liemers van 17 november jl. maakte de heer Tinneveld enige opmerkingen naar aanleiding van een serie artikelen over de geschiedenis van de Luynhorst, opmerkingen die vooral het begin van de serie betroffen, waarbij zijdelings een stukje nederzettingsgeschiedenis werd betrokken. De heer Tinneveld uitte de wens, om op zijn bemerkingen repliek te mogen ontvangen.
Wel dat kan, zouden we hierop willen zeggen, waarbij het echter geenszins onze bedoeling is te polemiseren in de trant van weet-jij-een-gat, ik-heb-de-spijker. Immers, eerlijk gezegd, zouden we dat, gesteld al dat de wil aanwezig was, niet eens kunnen, om de eenvoudige reden, dat bij gebrek aan gegevens, de nederzettingsgeschiedenis met behulp van analogieën geconstrueerd moet worden uit elementjes, die aan elkaar hangen als rul zand. Bovendien is ons nog nimmer de gedachte in het hoofd gekomen, ons aan een nederzettingsgeschiedenis van onze streek te wagen en ging het in bovenstaande serie artikelen slechts om een enkel aspect er van, zoals zich dat kan hebben vertoond. Al is dit dan geen onderwerp, dat zich gemakkelijk vertellen laat., het is misschien toch wel interessant er, temeer waar het hier een verzoeknummer is, eens nader op in te gaan. Dat dit bij de artikelenserie over de Luynhorst niet is geschied had als reden, dat het gekozen onderwerp hier tot beperking dwong. Anders was het ons misschien gegaan als de man uit de Franse komedie, die zijn zaak voor de rechter bepleitende, heel wijdlopig en van generaties terug de voorgeschiedenis uiteenzet en plots door de rechter geïnterrumpeerd wordt met de uitroep, “Goddank, hij is al tot de Ark van Noë gekomen”. Thans evenwel gaat het niet over “De Luynhorst” maar over “nog wat”. Alzo dus een verzoekprogramma.
Als we de nederzettingsgeschiedenis van ons Liemerse land zouden willen gaan reconstrueren, dan moeten we ongetwijfeld tot de bevinding komen, dat hierbij geografische, staatkundige en politieke factoren een rol hebben gespeeld, maar dat vooral de economische en sociaaleconomische ontwikkelingen van beslissende aard zijn geweest. Zoals bij alle ander historisch leven kan ook de nederzettingsgeschiedenis slechts verklaard worden uit een heel complex elementen, waarbij het bij gebrek aan gegevens niet altijd te zeggen is, in hoeverre elk der samenstellende delen van dit complex werkzaam is geweest. Doch zoveel is met zekerheid te zeggen, dat economische en sociaaleconomische factoren er een groot aandeel in hebben gehad.
In het tijdperk van de Kruistochten, dat wil zeggen in de 12de en 13de eeuw, heeft zich in de West-Europese samenleving is “Naturwirtschaft” naar de Geldwirtschaft” dat wil zeggen van een samenleving, waarvan de voornaamste leefregel was, dat ieder slechts produceerde wat hij consumeerde, naar een maatschappij waarin de overproductie van de een geruild werd met die van een ander.
Natuurlijk was dat alles niet zo simplistisch als het hier met een paar woorden wordt aangegeven. De vroegmiddeleeuwse maatschappij was een agrarische. Iedere kleine gemeenschap leefde op zich zelf en voorzag in eigen, nog primitieve behoeften. De eigen landbouw, veeteelt, visserij, jacht en dergelijke voorzag ongeveer in alles wat men nodig had. Aan meer kende men weinig behoefte, zodat het geen zin had méér te produceren, dat de eigen kleine omgeving consumeerde. De elementen handel en nijverheid speelden in zo’n maatschappij geen voorname rol. Het had natuurlijk ook geen zin, méér grond te cultiveren, dan er nodig was, om in de behoeften van de nog betrekkelijk geringe bevolking te voorzien. De natuurlijke gesteldheid van het land bood nog mogelijkheden in overvloed. In het lage land waren de nederzettingen gevestigd op de zogenaamde oeverwallen of aan de randen van de hogere zandgronden of op andere plekken, die bij hoge waterstanden droog bleven. Voor de twaalfde eeuw vernemen we van nederzettingen te Westervoort, Duiven, Eltingen bij Duiven, Groessen, Hoeslary, Zevenaar (=Oud Zevenaar), Didam, Lathum, Bingerden en Angerlo, en misschien nog Beinum. Allen ongetwijfeld voor de begrippen van onze tijd onbeduidende dorpjes en gehuchten, waarvan het aantal zielen soms beter bij tientallen dan bij honderden kon worden aangeduid. De bevolkingstoename moet ook uiterst gering zijn geweest. De sterftecijfers vooral ook die der kindersterfte, waren veel hoger dan in onze dagen en zelfs dan honderd jaar geleden. Herhaalde epidemieën, die men noch bij machte was te voorkomen, noch afdoende te bestrijden, waren naast de onmogelijkheden, om tal van andere ziekten te genezen, oorzaken dat geboorte- en sterftecijfers niet ver uiteen bleven liggen. Dit alles gevoegd bij de zeer geringe mogelijkheden van handel, verkeer en nijverheid maakte, dat de drang om de oppervlakte aan cultuurgronden groter te maken en daardoor de productie te vermeerderen maar heel gering bleef en de daartoe beschikbare gronden groter te maken en daardoor de productie te vermeerderen maar heel gering bleef en de daartoe beschikbare gronden nog genoeg “Lebensraum” bieden. Het tijdperk van de Kruistochten evenwel bracht grote veranderingen. In het Westen was in economisch opzicht een evolutie voltrokken, die de maatschappelijke structuur een geheel andere aanschijn gaf. De Westerse samenleving schakelde om van de “Naturalwirtschaft” naar een “Geldwirtschaft” en kwam er direct en indirect een veel nauwer contact met de Griekse en Arabische Wereld. Het leerde handelsproducten, die tot dan toe als zeldzame luxe golden, opvatten als zaken voor veelvuldig en dagelijks gebruik. Het ervaarde, dat de producten en grondstoffen van eigen bodem elders gewilde handelswaar konden zijn. Het handelsverkeer nam toe, niet alleen van sommige West Europese gebieden met de Levantijnse landen, maar ook tussen de landen van West Europa onderling. Koopmansinitiatief zocht voortdurend naar nieuwe handelsmogelijkheden, zodat geleidelijk heel het Westen in het verkeer werd betrokken.
In de maatschappij kwam daardoor een element naar voren, dat eerst van heel weinig betekenis was geweest, namelijk dat van mensen, die niet meer hun levensonderhoud zochten in het agrarisch bedrijf, maar in handel of nijverheid. Daardoor was de grondslag gelegd voor het ontstaan van plaatsen, waar de niet agrariërs, de handelslieden, de transporteurs en de ambachtslieden, het voornaamste element van de bevolking gingen vormen. Die plaatsen zijn we steden gaan noemen.
Voor het platteland is dat van geweldige betekenis geweest. De opgeslotenheid in zichzelf van de kleine agrarische gemeenschappen werd er, economisch gezien, mee gebroken. Doordat de maatschappij nu steeds meer mensen ging bevatten, die hun bestaan vonden in niet agrarische werkzaamheid, moesten zij, die wel agrariërs waren, méér produceren dan de eigen kleine gemeenschap consumeerde. De toenemende handel schiep bovendien, hier meer, daar minder, mogelijkheden van export; de lakenfabricage vroeg ruwe wol, de linnenweverij om vlasbouw, de bierbrouwerij om gerst, de leerfabricage om huiden.
Het agrarisch bedrijf diende niet enkel meer, om in eigen behoefte te voorzien, doch mede om de overproductie op de markt te brengen. De factor geld-verdienen ging bij grondbezit en grondbewerking een rol spelen. De overproductie diende om te voorzien in andere behoeften, die door een immer in intensiteit toenemend onderling handelsverkeer en zich steeds uitbreidende nijverheid werden geschapen. Waar de omstandigheden in verschillende opzichten gunstig waren, werd het nu lonend grotere oppervlakten van de bodem in cultuur te brengen er naar middelen te zoeken om de uitbreiding van landbouwareaal voort te kunnen zetten. De “Naturalwirtschaft” ging plaats maken voor de “Geldwirtschaft”. Dat heeft het aanschijn van het land totaal veranderd, ook in ons Liemerse land. Maar daarover een volgende keer. We hopen intussen, dat deze taaie geschiedenisles als inleiding op onze repliek de belangstellende lezers niet te lang is gevallen. Ook hier school een reden, om er bij de Luynhorst niet te diep op in te gaan.

Havezate de Avesaat te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate of Huis Loel te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate Bodenklauw te Didam, in of na 1719 Jacobus Stellingwerf naar Frans Berkhuys

Gezicht op huis Loil, 1722-1748, Abraham de Haen (II) en Anoniem

Havezate Hagen in de buurschap Dijk onder het Drostambt Didam 1721, pentekening toegeschreven aan D. Thielemans, waarschijnlijk kopie van werk van Maximilaan de Raadt.

Fragment uit het kaartboek van huis Bergh. De grafelijke bezittingen in Didam 1727. Te zien is een plattegrond van het kasteel van Didam. De totale grootte van het kasteel was ongeveer het oppervlak van twee voetbalvelden. Het was gelegen aan de Dijksestraat nummer 45.

Tekeningen uit 1731 gemaakt door Abraham de Haan
Abraham de Haan (1707-1748), bijgenaamd “de Jongere,” was een Nederlandse dichter en tekenaar. Hij werd in Amsterdam geboren op 6 april 1707 en overleed daar op 8 augustus 1748. Zijn vader, ook Abraham genaamd, was eerst graankoopman en later boekhouder. Zelf bleef hij ongehuwd.

Anoniem, Schadewijk 1735, (bron: Univ. Leiden)

Jan de Beijer

De in Zwitserland geboren (Arau 1703) Jan de Beijer was een begenadigd tekenaar van stads- en dorpsgezichten. Als kind verhuisde hij naar het Duitse Emmerik (Nijmegen) en raakte zo bekend met de omgeving waar hij later zoveel rond zou reizen om tekeningen te maken.
De omvangrijke verzameling prenten en tekeningen van zijn hand tonen onder meer kerken, stadspoorten en kastelen door een groot deel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, vooral in Utrecht, Holland en Gelderland. De werken van De Beijer, net als dat van zijn meester Cornelis Pronck (1691-1759) en diens andere leerlingen, staan bekend als topografische tekeningen en gelden als waardevolle historische documenten. De prenten deden dan ook dienst als illustraties in boeken over Nederla
nd, zoals het boek Gezichten voorname Hollandse Dorpen, uit het einde van de achttiende eeuw.

Jan de Beijer, 1742, gezicht vanuit zuidoosten op Didam, rechts Manhorst Didam

Leendert Overbeek, Schilder en behangselschilder, tekenaar, glasgraveur en etser, vervaardigde genrestukken, portretten, landschappen en geschiedenistaferelen, werkzaam te Haarlem waar hij vanaf 1775 een van de bestuurders van de Tekenacademie was, later tijdelijk werkzaam te Amsterdam en te Weesp (1809-1814).

Het huis Overenk Anonieme aquarel in de collectie De Bruyn Tengbergen te Oosterbeek,

Luinhorst te Didam. anonieme pentekening in kleur toont het huis van de andere kant. Rechts foto het huis Luinhorst foto van Herman Tinneveld 1967

Boerderij Tesma rond 1899 Anonieme foto van een schilderij, Didam

Didam rond 1900

De ontwikkeling van de ansichtkaart begint in de loop van de jaren tachtig van de 19de eeuw, toen de postwet in zowel Oostenrijk als Duitsland zo werd aangepast dat het monopolie op het uitgeven van postkaarten kwam te vervallen. In de loop van de jaren negentig van de 19e eeuw begon de prentbriefkaart vooral in Duitsland aan een grote opmars, omdat ze veel werden verzameld. Bij de oorspronkelijke ansichtkaarten was de hele achterkant gereserveerd voor de adressering. Men noemt deze kaarten voorlopers. Tot 1905 mocht in Nederland de achterkant van een prentbriefkaart alleen gebruikt worden om naam, adres en woonplaats op te schrijven. Het verzonden bericht bestond dus uit weinig meer dan de afbeelding, want het was niet toegestaan om iets op de voorkant te schrijven. Dit had te maken met de lage frankeerwaarde. Het verzenden van kaarten met een bericht was veel duurder.
Kort hierna begonnen andere landen met het introduceren van een gedeelde achterkant. Bij deze kaarten is de achterzijde in tweeën gedeeld: de rechterhelft is bestemd voor het adres, dat op voorgedrukte lijntjes kan worden geschreven, en links is ruimte voor een bericht. Zo kon de zegetocht van de ansichtkaart als communicatiemiddel beginnen. De voorzijde werd nu exclusief bestemd voor het beeld.

Als we dus alleen de ansichtkaarten laten zien die geen gedeelde achterkant hebben, hebben we een aardig beeld hoe Didam er rond 1900 uitzag. Het mag ook duidelijk zijn dat niet iedereen zich aan de voorschriften hield.

Twee ansichtkaarten en een foto van de Wilhelminastraat (vroeger Zevenaarsche weg) ter hoogte van Makelaardij Ditters-Fransen. (vroeger hotel Het Wapen van Gelderland) Foto boven de Wilhelminastraat wat nu de ventweg c.q. de parkeerplaatsen zijn en links voor de kerk de tuin van notaris van Romondt.Nu het evenemententerrein.

Foto (ansichtkaart) van de Mariakerk met daarvoor het huis van notaris van Romondt vanuit het centrum van Didam gezien. Foto helemaal rechts met links het Zwijnshoofd nu Jan&Jan.

Foto uit 1899 van de Mariakerk

Foto (ansichtkaart) van het Postkantoor en links de tuin van het hus van de notaris van Romondt. Achterkant van de ansichtkaart verstuurd in 1906 naar een van de dochters van Romondt.

Foto van de Wilhelminastraat met rechts de boom met daarachter het Postkantoor.

Foto van de Wilhelminastraat met zicht op de kerk en rechts het postkantoor..

Foto van de Wilhelminastraat met gezicht naar de Spoorstraat.

Richting Spoorstraat en Station

Terug naar de Wilhelminastraat en Oranjestraat

We zijn linksaf gegaan via de Oranjestraat en terecht gekomen bij de Hoofdstraat. We zien op de achtergrond foto links Cafe Restaurant Wielerrust ook in zijn volle pracht te zien op de foto rechts. (Thans is dit het pand van damesmodezaak N. Jansen.

We kijken nog even achterom richting de Hoofdstraat, "richting het Magere Eind". Lopen we verder dan zien we op de achtergrond de kerk met daarvoor het Burgermeesterhuis en rechts daarvan de oliemolen.

Op de linker ansichtkaart zien we nog het Burgemeestershuis en rechts het St. Albertusgesticht, bejaardentehuis en ziekenhuis en nog een fractie van de kerktoren. Op de foto in het midden en de rechter foto het Ziekenhuis en op de achtergrond zien we nog het Dunselmanshuis.

Links wederom het ziekenhuis, het Dunslemanshuis en rechts hotel de Harmonie. Op de foto in het midden en de foto op de tweede rij het Dunselmanshuis of Doktershuis en op de achtergrond hey domineeshuis.
Op de ansichtkaart rechts de Harmonie en links daarvan het oude gemeentehuis.

Op deze ansichtkaart kunnen we goed zien hoe het dorp langs de Kerkstraat er verder uitzag. Foto links: Rechts op de voorgrond het Dunselmanshuis, links naar boven het gemeentehuis met daarnaast de boerderij van Scheerder en links bovenaan de oude St. Martinuskerk.

De Kerkstraat ter hoogte van de huidige Markthal met plein. Ansichtkaart in het midden kijkt uit naar de Schoolstraat en rechts kijken we naar de Lockhorststraat.

De oude St. Martinuskerk aan de Kerkstraat met de pastorie.

Links de Martinuskerk en op de ansichtkaart aan de rechterkant rechts de kerk en links het Piusgesticht.

Kerkstraat: Martinuskerk en Pastorie en rechts Pius klooster

De Kerkstraat (vroeger Weemstraat) met onderin de Martinuskerk en boven de molen van Terlaak op de plaats van het parkeerterrein van zwembad de Hoevert.

Huis Loil en Huis Dijk

Didam tussen 1905 en 1920

We hebben gezien dat ansichtkaarten voor 1905 aan de achterkant geen middenstreep hadden met een apart adres en schrijfgedeelte. Daarnaast is voor de datering van belang welke postzegel zit er op de kaart. Beide type zegels zijn uitgegeven (links en midden) van 1899-1913 en rechts van 1899-1921. We kunnen met redelijke zekerheid zeggen dat de ansichtkaarten met op de achterkant een streep in het midden en met zo'n postzegel uitgegeven zijn tussen 1905 en 1920.

DE Zevenaarsche weg (Wilhelminastraat) en de Mariakerk

De Mariakerk en het notarishuis van notarishuis Romondt. Rechts verschillende foto's van gebouwen aan de Kerkstraat en in het midden onder de molen van Terlaak (1916).

Het postkantoor, het kruispunt en het gezicht Wilhelminastraat richting kerk en postkantoor

3x het Postkantoor

Wilhelminastraat

Links café biljard Wielerrust van Jan Welling met rechts daarvan de oliemolen; rechts het burgermeesterhuis.

Het burgermeesterhuis, de oliemolen en het Albertusgesticht

Vier maal het Albertusgesticht met rechts nog het gebouw zonder uitbouw.

Links de foto vanaf de toren richting Raadhuisstraat, in het midden het Albertus gesticht met doktershuis, rechts het doktershuis met op de achtergrond de Harmonie.

Links de Harmonie en rechts twee keer het gemeentehuis.

We gaan richting Kerkstraat naar de Gorenmarkt tegenover de huidige markthal en rechts de oude waterstaatskerk, de St. Martinuskerk .

Links de pastorie aan de Kerkstraat en midden en rechts het Patronaatsgebouw

Links de Kerkstraat met nog op straat een hondenkar en midden en rechts de Schoolstraat en onder de Stationsstraat (Spoorstraat)

Links de Kerk van Loil, in het midden de Kerkstraat , rechts de Zevenaarsche weg en rechtsonder het doktershuis

Driemaal de kerk van Loil

Links een Groeten uit kaart en midden het school van Loil en rechts het Hof Loil.

Links de kerk van Nieuw-dijk en rechts Huize Loil

De Hei in Nieuw-dijk met oproep van Pastoor van Amerongen om donaties.

Een bijzondere plaats nemen de ansicht- en fotokaarten in, die tussen Juli 1917 en Januari 1919 gemaakt zijn van het Quarantainekamp van Didam en de (ontsnapte) buitenlandse militairen die uit Duitsland kwamen. (dubbelklik op de foto om ze te vergroten)